Οδυσσέας Ζήκας: «Το Σαπούνι» και ένας κόσμος απαλλαγμένος από τη βαρύτητα των νοημάτων

Κάθε Δευτέρα και Τρίτη, η σκηνή του Θεάτρου του Νέου Κόσμου μεταμορφώνεται σε μια «διανοητική τουαλέτα», εκεί όπου ο Γάλλος συγγραφέας Φρανσίς Πονζ συναντά ξανά και ξανά τον εαυτό του – και μαζί του, εμάς. Η ομάδα Πλλατς παρουσιάζει για τρίτη χρονιά το έργο «Το Σαπούνι», μια ωδή στην ελαφρότητα και την “καθαρή” σκέψη, εμπνευσμένη από το ομώνυμο βιβλίο που γράφτηκε κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σκηνοθετημένο από τον Οδυσσέα Ζήκα, σε δραματουργική επεξεργασία του ίδιου και της Μπρικένα Γκίστο, το έργο μάς καλεί σε μια εμπειρία όπου το γελοίο συναντά το υπαρξιακό, το καθημερινό φλερτάρει με το ποιητικό, και η σκηνή γίνεται χώρος εσωτερικής κάθαρσης και παιχνιδιού.

Με αφορμή το ανέβασμα της παράστασης στην κεντρική σκηνή του Θεάτρου του Νέου Κόσμου, ο Οδυσσέας Ζήκας μιλά στο CultureNow για την πρώτη του συνάντηση με τον Πονζ, για τη δραματουργία που γεννήθηκε μέσα από τις πρόβες, για το «επικοινωνιακό πείραμα» της ομάδας Πλλατς, και για το πώς -μέσα από ένα κομμάτι σαπούνι- μπορούμε να διεκδικήσουμε ορισμένες ανάλφρες στιγμές, που θα μας προσφέρουν διαύγεια!

***

-Είναι σίγουρα ιδιαίτερο το κείμενο του Φρανσίς Πονζ. Ποια ήταν η πρώτη σας επαφή με “Το Σαπούνι” και τι σας τράβηξε σ’ αυτό;

Η πρώτη μου συνάντηση με ‘‘Το Σαπούνι’’ του Φρανσίς Πονζ έγινε, αν θυμάμαι καλά, την άνοιξη του 2022, όταν μια φίλη, η Δήμητρα Καραγιώργου, μου έδωσε να το διαβάσω πιστεύοντας ότι θα το έβρισκα ενδιαφέρον. Το βιβλίο όμως έμεινε για αρκετούς μήνες στο ράφι. Στο μεταξύ, στον κόσμο η μια τραγωδία διαδεχόταν την άλλη, και η ελπίδα για καλύτερες μέρες μέσα μου γινόταν όλο και πιο ισχνή. Κανένα βιβλίο δεν μπορούσε να με συγκινήσει εκείνη την περίοδο, μέχρι που ένα απόγευμα άνοιξα τυχαία μια σελίδα από Το Σαπούνι. Ήταν το πρώτο κείμενο μετά από καιρό που κατάφερε να μου αποσπάσει ένα μικρό χαμόγελο και να με βάλει σε σκέψεις – ή μάλλον, να με απαλλάξει από αυτές. Τις επόμενες μέρες συνέχισα με τον ίδιο τρόπο: άνοιγα τυχαία το βιβλίο και διάβαζα λίγες σελίδες κάθε φορά. Οι ιδέες γύρω από ένα κομμάτι σαπούνι έγιναν απροσδόκητα για μένα μια μορφή παρηγοριάς.

Το κείμενο γράφτηκε στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σε μια σκοτεινή εποχή, και παρ’ όλα αυτά δεν αναφέρεται ποτέ άμεσα σε αυτήν. Νιώθω πως εδώ υπάρχει μια αναλογία με τη δική μας εποχή. Οι σκέψεις για το μέλλον αποτελούν πια πηγή αγωνίας, και όλοι έχουμε ανάγκη από μια χαραμάδα φωτός που να μας δείχνει τον δρόμο. Για τον Φρανσίς Πονζ, το σαπούνι υπήρξε, θεωρώ, αυτή η χαραμάδα μέσα στο σκοτάδι του πολέμου.

Η ιδέα μιας παράστασης που θα σταθεί σαν αντίβαρο στην εποχή μας, μια ωδή στην ελαφρότητα, μέσα σε έναν κόσμο που αγωνιά για τα πάντα, ήταν τελικά αυτό που με οδήγησε να τη φέρουμε στη σκηνή.

-Αυτό σας παρακίνησε; Ποια θα λέγατε πως ήταν η βασική σας επιδίωξη κατά τη δραματουργική επεξεργασία του κειμένου με τη Μπρικένα Γκίστο;   

Βασική μας επιδίωξη ήταν οι θεατές να φύγουν από το θέατρο ανάλαφροι και διαυγείς. Όχι όμως μέσα από μια απλή διασκέδαση ή ψυχαγωγία, αλλά μέσα από ένα διανοητικό και υπαρξιακό ταξίδι σε έναν κόσμο απαλλαγμένο από τη βαρύτητα των νοημάτων. Επίσης εξ αρχής θέλαμε να αποφύγουμε τη γραμμική αφήγηση μιας ιστορίας· γι’ αυτό επιδιώξαμε να δημιουργήσουμε ένα κείμενο που κινείται μέσα σε μια δύνη, όπως εκείνη των ανθρώπινων συνειρμών.

Η δραματουργία δεν έγινε επί χάρτου. Ήταν η ίδια η διαδικασία της πρόβας που μας αποκάλυπτε, μέρα με τη μέρα, προς τα πού πρέπει να κινηθούμε. Πέρα από το κείμενο του Πονζ, οι ηθοποιοί ως συν- δραματουργοί της παράστασης παρήγαγαν αυτοσχεδιαστικά κείμενα και εμείς κάναμε την επιλογή τους. Έτσι το κείμενο που προέκυψε είναι ένα υβρίδιο όπου οι σημειώσεις του συγγραφέα συνυπάρχουν ή αντιμάχονται τις σημειώσεις των ηθοποιών για το έργο. Τα νοήματα αλληλοαναιρούνται συνεχώς, καταλήγουν κενά και κατ’ επέκταση άνευ βαρύτητας.

-Στην παράσταση υπήρχαν αρκετά σημεία που με έκαναν να σκεφτώ πως επιχειρείτε να «σπάσετε» μια καθιερωμένη θεατρική φόρμα – εμπειρία. Αλήθεια, τι σημαίνει για εσάς ο όρος «επικοινωνιακό πείραμα», ο οποίος αναφέρεται και στο Δελτίο Τύπου της παράστασης;

Δεν υπήρξε ποτέ πρόθεσή μας να προτείνουμε κάτι διαφορετικό.  Το κείμενο του Πονζ από μόνο του μας προκαλούσε συνεχώς να βρούμε τη φόρμα με την οποία πρέπει να επικοινωνηθεί. Η χρήση του λόγου στην παράσταση είναι καθαρά κυριολεκτική, χωρίς υπονοούμενα και ‘‘πίσω κείμενα’’ ενώ ταυτόχρονα μεγάλα κειμενικά κομμάτια μοιάζουν να μην λένε τίποτα. Αυτό είναι επικίνδυνο από τη στιγμή που ο θεατής πλήρωσε εισιτήριο και έδωσε κάποιο χρόνο από τη ζωή του για να έρθει στο θέατρο. Χρειάζεται κάτι να πάρει φεύγοντας για να διατηρηθεί η έντιμη και πνευματική υπόσταση του θεάτρου μέσα στην κοινωνία που ζούμε, κάτι το οποίο σαν ομάδα Πλλατς μας αφορά. Έτσι, το επικοινωνιακό πείραμα έγκειται περισσότερο στην εμπειρία της παράστασης και όχι αποκλειστικά στο περιεχόμενο του κειμένου που θα ακουστεί. Ο ρυθμός, οι επαναλήψεις, η φλυαρία, η σιωπή, η ίδια η πράξη της ομιλίας αποκομμένη από το περιεχόμενό της και η ακραία επιμονή πάνω από ένα φαινομενικά ευτελές αντικείμενο όπως είναι το σαπούνι καταλήγουν να επικοινωνούν περισσότερα από το ίδιο το κείμενο.

-Μιας και αναφέρατε την ομάδα σας, την ομάδα Πλλατς, είχα την απορία (και λόγω ονόματος αυτής), αν προέκυψε μέσα από την ενασχόλησή σας με «Το Σαπούνι»; Και αν υπάρχουν επόμενα σχέδια ή όνειρα που κάνετε;

Η σύσταση της ομάδας άρχισε να συζητιέται λίγο πριν την πρεμιέρα του Σαπουνιού, αν και οι ρίζες της βρίσκονται αρκετά χρόνια πίσω, στη Θεσσαλονίκη. Η φιλία μεταξύ μας κρατάει χρόνια, αλλά η πρώτη μας συνάντηση επί σκηνής συνέβη σε αυτή την παράσταση. Από τότε έχουμε  παρουσιάσει μια ακόμα δουλειά, το «Γιατί Φύγαμε», που παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη — ένα έργο που φτιάξαμε συλλογικά, ξεκινώντας από το κοινό μας βίωμα και το ερώτημα γιατί φύγαμε από εκεί. Ευελπιστούμε να καταφέρουμε να παρουσιάσουμε την παράσταση και στην Αθήνα, ενώ παράλληλα δουλεύουμε πάνω σε μια νέα ιδέα, η οποία θα παραμείνει για λίγο ακόμη στην αφάνεια.

– «Το Σαπούνι» ανεβαίνει φέτος για τρίτη χρονιά, αυτή τη φορά στη σκηνή του Θεάτρου του Νέου Κόσμου. 

Η παράσταση έχει αλλάξει τέσσερεις χώρους μέσα σε τρία χρόνια, όμως είναι η πρώτη φορά που η διάταξη των θεατών αλλάζει τόσο ριζικά. Ανέκαθεν οι θεατές της παράστασης βρίσκονταν σχεδόν εντός του σκηνικού χώρου περικυκλώνοντας την σκηνή. Αυτό επέτρεπε στους ηθοποιούς ένα πιο κινηματογραφικό παίξιμο μιας και υπήρχε εγγύτητα και αμεσότητα στη θέαση. Επίσης ο θεατής περιηγούταν στην σκηνή με το βλέμμα του και δεν είχε τη δυνατότητα να δει όλη τη σκηνή στο ίδιο ‘‘κάδρο’’.

Η μετάβαση στην σκηνή του Νέου Κόσμου μας έφερε αντιμέτωπους με τη διαχείριση αυτών των αλλαγών. Το παίξιμο έγινε πιο εξωστρεφές και συγκεκριμένο ενώ η παράσταση στράφηκε προς μια κατεύθυνση μιας και η σκηνή είναι μετωπική. Ήταν μια πρόκληση αυτή η μετάβαση που θεωρώ πως πέτυχε. Έτσι κι αλλιώς δεν πιστεύω στις επαναλήψεις των έργων αλλά περισσότερο στο ότι κάθε παράσταση είναι ζωντανός οργανισμός που οφείλει να προσαρμόζεται και να ενσωματώνει τις εκάστοτε συνθήκες μετατρέποντας το εμπόδιο σε πρόκληση. Όπως και να‘χει όμως, η αγάπη μου για την περιμετρική σκηνή παραμένει και αν ξανακάναμε την παράσταση θα ήθελα να γίνει με αυτόν τον τρόπο.

-Επί σκηνής είδα τον Φρανσίς Πονζ, τον Φρανσίς Πονζ, τον Φρανσίς Πονζ και τον Φρανσίς Πονζ. Γιατί επιλέξατε να παρουσιάσετε τον συγγραφέα x4; 

Περάσαμε από πολλές υποθέσεις για το ποιοι είναι οι άνθρωποι που βλέπουμε στη σκηνή. Η απόφαση να πολλαπλασιάσουμε τον συγγραφέα προέκυψε στις πρόβες, όταν οι ηθοποιοί άρχισαν να διεκδικούν ο ένας μετά τον άλλον τον ρόλο του Φρανσίς Πονζ. Έτσι γεννήθηκε και η βασική συνθήκη της παράστασης: ένας άνθρωπος έχει κλειστεί στο μπάνιο του για εικοσιπέντε χρόνια, με το βλέμμα του καρφωμένο σε ένα κομμάτι σαπούνι – μια μεταφορά εμπνευσμένη από το γεγονός ότι ο ίδιος ο Πονζ κρατούσε σημειώσεις για ένα σαπούνι επί εικοσιπέντε χρόνια.

Το μπάνιο γίνεται πολλές φορές χώρος μοναξιάς, σχεδόν διαλογισμού. Το θέατρο, με τη σειρά του, μας δίνει τη δυνατότητα να κάνουμε αυτόν τον εσωτερικό διάλογο ορατό, να του δώσουμε σώμα και φωνή. Οι διαφωνίες, οι συμφωνίες, οι εντάσεις και οι αντιπερισπασμοί που δημιουργούνται ανάμεσα στους Φρανσίς Πονζ ενίσχυσαν την υπαρξιακή διάσταση της παράστασης καθώς και το κωμικό της ύφος.

Πιστεύω πως σήμερα οι άνθρωποι στερούνται αυτόν τον πολύτιμο χρόνο της μοναξιάς, αναζητώντας διαρκώς τρόπους να αποφύγουν τη συνάντηση με τον εαυτό τους. Όμως, όπως λέει κι ο Πονζ, μέσα από μια «διανοητική τουαλέτα» μπορεί κανείς να βγει πιο καθαρός, πιο διαυγής και πιο ανάλαφρος απ’ ό,τι ήταν πριν.

-Στο έργο υπάρχει μια ισχυρή δόση υπερρεαλισμού. Πιστεύετε ότι σήμερα έχουμε ανάγκη περισσότερο από ποτέ το ανορθόδοξο, το φανταστικό, το παιγνιώδες;

Πιστεύω ότι πρέπει να εκπαιδευτούμε ώστε να μπορούμε να κάνουμε αναλογίες στον κόσμο που ζούμε. Όλα υπόκεινται σε κοσμικούς νόμους, σε αρμονίες και δυσαρμονίες, κι αν δεν μπορούμε να αντιστοιχίσουμε τα πράγματα που συναντάμε, τις σχέσεις στις οποίες εμπλεκόμαστε, τη ροή των γεγονότων, καταλήγουμε να τα απομονώνουμε και αδυνατούμε να τα καταλάβουμε. Ο υπερρεαλισμός μας δίνει τη δυνατότητα να συσχετίσουμε έννοιες που με την πρώτη ματιά μοιάζουν εντελώς ασύνδετες. Το ανορθόδοξο από μόνο του ή το φανταστικό θεωρώ ότι δεν έχουν νόημα παρά μόνο όταν καταφέρνουν να αποκαλύψουν κάτι βαθιά ανθρώπινο. Το παιγνιώδες από την άλλη φαίνεται να είναι το μοναδικό αντίβαρο απέναντι στην θλίψη που μας περιβάλλει, όχι τόσο ως αντιπερισπασμός αλλά περισσότερο ως υπενθύμιση για τον λόγο για τον οποίο ζούμε. Τρανό παράδειγμα για αυτό είναι το ‘‘La vita è bella’’ του Roberto Benigni, όπου μέσα στον πόλεμο ένας πατέρας μετατρέπει στα μάτια του παιδιού του τη βάρβαρη πραγματικότητα που ζούνε σε ένα ατελείωτο παιχνίδι.

-Υπάρχει κάτι που θα  λέγατε σε έναν αναγνώστη ή μια αναγνώστρια του CultureNow που διστάζει να επισκεφτεί αυτήν τη «διανοητική τουαλέτα»;

Αν μπορείτε να πάτε μια βόλτα στην εξοχή, πηγαίνετε. Αν έχετε τη δυνατότητα να κάνετε κάποια μορφή διαλογισμού, κάντε αυτό. Αν έχετε καταφέρει να λυτρωθείτε από τα βάσανα του κόσμου, δεν χρειάζεται να έρθετε. Αν αισθάνεστε ότι είστε ελαφρύς/ελαφριά σαν πούπουλο δεν υπάρχει λόγος να δείτε « Το Σαπούνι». Αν όμως ζώντας στην πόλη της Αθήνας έχετε ανάγκη κάτι από τα παραπάνω μπορεί η «διανοητική τουαλετα» του Φρανσις Πονζ να σας φανεί άκρως αναζωογονητική και να παρατηρήσετε τον εαυτό σας βγαίνοντας από το θέατρο πιο καθαρό, πιο λαμπερό και πιο ανάλαφρο από ότι ήταν πριν.

Διαβάστε επίσης:

Το Σαπούνι, του Φρανσίς Πονζ από την ομάδα Πλλατς στο Θέατρο του Νέου Κόσμου