Ο εγκλεισμός μέσα από τη λογοτεχνία

Ομοιότητες, δυνατότητα ταύτισης, οικειότητα και γνώριμες καταστάσεις είναι κάποιες από τις αιτίες που μας ωθούν συχνά στην ανάγνωση ενός συγκεκριμένου βιβλίου. Πρόκειται ίσως για κάποιο είδος κάθαρσης που επιτυγχάνεται όταν αναγνωρίζουμε μία δική μας γνώριμη κατάσταση στα γραπτά κάποιου άλλου ανθρώπου – ιδίως όταν πρόκειται για ανθρώπους επιφανείς και ευρέως αναγνωρισμένους.

Σε μία διαρκή αναζήτηση της κάθαρσης που θα επέλθει με την οικειοποίηση των λογοτεχνικών κειμένων, το παρόν άρθρο αναζητά βιβλία που θα επανατοποθετήσουν στην σκακιέρα του χρόνου, του τόπου και των συνθηκών  την κατάσταση του εγκλεισμού που βιώνουμε σήμερα.

Άλλωστε, όπως εύστοχα έχει σχολιάσει ο Μαρσέλ Προυστ οι αναγνώστες των βιβλίων είναι κατ’ουσίαν αναγνώστες του ίδιου τους του εαυτού.

Βαρδιάνος στα σπόρκα – Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Με αφόρμηση την πανούκλα που έπληξε την Ευρώπη το 1865, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης γράφει το εκτενές διήγημα «Βαρδιάνος στα σπόρκα» περιγράφοντας γλαφυρά την ιστορία μίας μητέρας (ή αλλιώς της γριάς Σκεύως) η οποία αψηφώντας τον κίνδυνο τόσο της ασθένειας όσο των αρχών και της επιτήρησης, μεταμφιέζεται σε άνδρας για να σώσει τον γιο της. Φορώντας τα ρούχα του αποθανόντος και ναυτικού συζύγου της εμφανίζεται ως άντρας -πια- στην επιτροπή και διορίζεται φύλακας στα επιχόλερα καράβια( σπόρκα). Το διήγημα δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην εφημερίδα Ακρόπολη το 1893 συνοδευόμενο από σχόλια που υπογράμμιζαν την μη μακάβρια και ανάλαφρη -τρόπον τινά- φύση του διηγήματος, αφού η δεξιοτεχνία του Παπαδιαμάντη πετυχαίνει να δώσει έναν σχεδόν εύθυμο τόνο στην ιστορία της Σκεύως και του «υπό κάθαρση» υιού της.

Το δεκαήμερο  – Βοκάκιος

Μιλώντας για οικείες καταστάσεις, το «Δεκαήμερο» του Βοκάκιου κατέχει σίγουρα εξέχουσα θέση ανάμεσα σε αυτές και ιδού ο λόγος: πρόκειται για μια  συλλογή διηγημάτων που ξεδιπλώνονται δια στόματος μίας ομάδας νέων (δέκα στον αριθμό) που βρίσκουν καταφύγιο σε μία απομονωμένη βίλα με σκοπό να προφυλαχθούν από την πανώλη που έπληξε την Φλωρεντία τον 14^ο αιώνα. Μπορεί η συγκέντρωση δέκα ατόμων να αποτελούσε ατόπημα για τους δύσκολους καιρούς που διανύουμε, όμως η ανάγνωση του εν λόγω βιβλίου μπορεί να αποβεί λυτρωτική για τους σύγχρονους αναγνώστες.

Περί τυφλότητας – Ζοζέ Σαραμάγκου

Ο ιός εξαπλώνεται με ταχείς ρυθμούς μετά την εκδήλωση του πρώτου κρούσματος και αποφασίζεται η απομόνωση όσων έχουν πληγεί. Χωρίς επιστημονική εξήγηση κάνει την εμφάνιση της μια μυστηριώδης πανδημία που απειλεί με τύφλωση μία ολόκληρη κοινωνία. Μέσα από σκληρές περιγραφές συνθηκών κράτησης και αυστηρής επιτήρησης εγείρονται ερωτήματα όχι ιατρικής αλλά ανθρωπιστικής και υπαρξιστικής φύσεως. Τηρουμένων των αναλογιών της απομόνωσης και της διαφορετικής φύσης του ιού, το συγκεκριμένο βιβλίο συνδιαλέγεται άρτια με τις ανάγκες των καιρών μας καλώντας τους αναγνώστες σε μία σε βάθος ενδοσκόπηση με κεντρικό ερώτημα την φύση της τυφλότητας.

«Νομίζω ότι δεν τυφλωθήκαμε, νομίζω ότι είμαστε τυφλοί. Τυφλοί άνθρωποι που μπορούν να δουν. Τυφλοί άνθρωποι που μπορούν να δουν, αλλά δε βλέπουν».

Το θαύμα της αναπνοής – Δημήτρης Σωτάκης

Στην περίπτωση του ήρωα αυτού του βιβλίου ο εγκλεισμός δεν αποδίδεται σε κάποια καταστροφική πανδημία αλλά σε μία «σχεδόν» εκούσια απόφαση.  Κάτω από την πίεση της οικονομικής ανασφάλειας και της άρρωστης μητέρας του ένας απογοητευμένος άνθρωπος απαντά καταφατικά σε μία αγγελία για εργασία που φαντάζει ιδεατή. Η μόνη του υποχρέωση είναι να παραλαμβάνει πράγματα και αποστολές με μία προϋπόθεσή : να είναι παρών την ώρα της παραλαβής. Έτσι βρίσκεται εγκλωβισμένος σε ένα σπίτι γεμάτο άχρηστα πράγματα που του αφαιρούν ζωτικό χώρο αλλά προσθέτουν χρήματα στον λογαριασμό του. Το μόνο πράγμα για το οποίο του απομένει χρόνος και χώρος είναι η αναπνοή.

Η κάθαρση, εν κατακλείδι, ενδέχεται είναι το ζητούμενο της ανάγνωσης, παρόλα αυτά υπάρχει ακόμα μία θετική απόρροια που συνοδεύει την ανάγνωση αντίστοιχων βιβλίων : η ενσυναίσθηση. Η τελευταία συνιστά το φάρμακο και συνάμα το εμβόλιο για την αποφυγή μίας ανθρωπιστικής κρίσης που ελλοχεύει επικίνδυνα τον καιρό της πανδημίας και του εγκλεισμού.

Εξάλλου, αν κάτι έχει να μας διδάξει ο μίτος της πανδημίας είναι ότι όλοι είμαστε ίσοι απέναντι σε αυτόν.

Kεντρική φωτογραφία θέματος: Felix Edouard Vallotton, Woman Lying Down and Reading, 1904.