Μία συλλογή, δυο ισχυρές ζωγραφικές φωνές
Η Συλλογή Γιώργου Οικονόμου κάθε χρόνο παρουσιάζει τις ατομικές εκθέσεις σημαινόντων διεθνών καλλιτεχνών που δημιουργούν ειδικά για το χώρο της Συλλογής στο Μαρούσι. Η χρονιά άνοιξε με τη συνέχιση της έκθεσης Sleep, Death’s Own Brother του Καναδού Steven Shearer, γνωστού και από την εκπροσώπηση της χώρας του στη 54η Μπιενάλε της Βενετίας. Ο Shearer εικονογραφεί τη γοητευτική αυτοκαταστροφικότητα της νιότης. Προσωπογραφίες νεαρών αγοριών προβάλλουν μέσα από πνιγηρά εσωτερικά λουσμένα σε απόκοσμο φως, κοιτώντας προς τα μέσα μας, σαν να θέλουν να διασχίσουν με το διαπεραστικό τους βλέμμα όλες εκείνες τις εξωτερικές μας στιβάδες χτισμένες από κοινωνικά ψέματα και προσποιητό ντεκόρουμ, για να βουτήξουν στα ψυχικά μας άδυτα σαν απονενοημένοι χρυσοθήρες μιας αλήθειας απατηλής. Αυτά τα νέα παιδιά, χλωμά με πύρινα μάτια, μακριά μαλλιά και ασυμβίβαστη θωριά, μοιάζουν απόγονοι των Συμβολιστών και των Φωβιστών, των Nabis, του Munch, του Schiele, του Kirchner, του Dix, μα θα μπορούσαν να πρωταγωνιστούν ως και νεο-ρομαντικά είδωλα σε μπάντες garage, με τα φτερά και τις κιθάρες τους ψαλιδισμένες από την ανέπνευστη ζωή στις παρυφές των προαστίων των μεγαλουπόλεων, και τις θηλιές σφιχτές στους κύκνειους λαιμούς τους. Αυτά τα παιδιά σιγοψιθυρίζουν τραγούδια για τον θρίαμβο του θανάτου επάνω στα αδιέξοδα που έχτισαν οι υλικές κατακτήσεις των ενηλίκων, απομυθοποιώντας το αφήγημα του Vanitas και μυθοποιώντας το cult of the Occult. Στο κεντρικό δωμάτιο ένα κολλάζ φωτογραφιών από κοιμώμενους ανθρώπους επιλεγμένους από το διαδίκτυο, μεταμορφώνεται σε μία πολυσχιδή αφιερωματική αλληγορία για τον αδελφό του Ύπνου, τον Θάνατο, ενώ στα σχέδια της προθήκης, το μοτίβο των κλειστών ματιών παραπέμπει στους Σουρεαλιστές που επιχειρούσαν την ιχνηλασία της ψυχής δίχως την καταδυνάστευση των ανοιχτών οφθαλμών.
Στη Συλλογή Οικονόμου, μετά την έκθεση του Steven Shearer την οποία επιμελήθηκε ο Dieter Roelstraete, επιμελητής του Neubauer Collegium for Culture and Society στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, παρουσιάστηκε η πρώτη αναδρομική έκθεση στην Ελλάδα της φημισμένης Αμερικανίδας εικαστικού Dana Schutz, The Island, την οποία επιμελήθηκε η Courtney J. Martin, διευθύντρια Paul Mellon στο Yale Center for British Art μαζί με την Skarlet Smatana τη διευθύντρια της Συλλογής, και η οποία θα είναι επισκέψιμη ως τον Μάρτιο. Η παραστατική ζωγραφική της Schutz, ζωγραφική η οποία επανήλθε στο προσκήνιο με δύναμη, είναι αδρή, στιβαρή και προσεκτικά ακονισμένη. Παρουσιάζει τους σωματότυπους των θανάσιμων αμαρτημάτων χωρίς να ηθικολογεί- αντιθέτως τους σμιλεύει με αδέκαστο χιούμορ και σουρεαλιστική διάθεση. Και όλοι γινόμαστε οι πρωταγωνιστές της: ο νεαρός geek μπροστά στον υπολογιστή που ζει μέσα στην κουλτούρα του junk κι έχει κυρτώσει από την ηλεκτρονική προσκόλληση, οι Fanatics, οι ευαγγελιστές της νέας λατρείας του βάρβαρου λαϊκισμού που θυμίζουν τους Qanon στο Καπιτώλιο, οι Arbiters, μια φελινική παρέα συνδαιτυμόνων της ‘καλής κοινωνίας’, ίσως και ‘art connoisseurs’, που χαριεντίζονται και διαφωνούν επάνω στα crudites. Και το τελευταίο και πιο άγρια εξπρεσιονιστικό έργο, το Sea Group, με δύο μπλεγμένες φιγούρες που παλεύουν επάνω από μία εκατόμβη από κόκαλα. Όλα τα πρόσωπα στα έργα της Schutz, αν και αναδύονται μέσα από ανθρώπινα οχλαγωγικά συμπλέγματα, διακατέχονται από έναν διαπεραστικό απομονωτισμό που δικαιολογεί τον τίτλο της έκθεσης Το Νησί, όπως και ένα από τα πρώιμα έργα, Η Κόρη, ένα αντι-μνημείο φεμινισμού, μία αντιηρωική φιγούρα μπροστά από έναν πετρόλ μη-χώρο, με μόνες πληροφορίες για την ίδια ένα τουριστικό παντατίφ με τον πύργο του Άιφελ, ένα μπλουζάκι σταμπωτό με το Αιδοίο του Courbet, κι ένα χαμόγελο άβολο και συγκαταβατικό μαζί, που εκφράζει με εύγλωττο τρόπο την αμφισημία των προθέσεων που διακατέχει το έργο.
Η Γυναίκα στο επίκεντρο
Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης το 2024 εγκαινίασε μία σειρά ατομικών εκθέσεων, ως μία μεγάλη ομαδική θα λέγαμε, με κέντρο τη θηλυκότητα. Ξεχωρίσαμε εξ αυτών πέντε και σας τις παρουσιάζουμε.
Η έκθεση For Dear Life της Νοτιοαφρικανής εικαστικού με Ελληνικές καταβολές, Penny Siopis, υπό την επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου, και η οποία συνεχίζεται ως τις 16/2/25, είναι ενδελεχής της δουλειάς της και αποκαλυπτική. Μέσα από ένα tour de force ζωγραφικής και κολάζ μεγάλων διαστάσεων, αιμάτινων σχεδίων, βίντεο και πλούσιου αρχειακού υλικού σε μορφή εγκαταστάσεων, η Siopis την οποία είχαμε πρωτογνωρίσει στην αίθουσα τέχνης του Γεράσιμου Καππάτου, φέρνει στο ΕΜΣΤ ένα σπάνιο πλούτο μισού αιώνα καλλιτεχνικής αποτύπωσης από ότι τη δονεί σε ταραχώδεις καιρούς γεμάτους αγώνες. Η Νότια Αφρική με την πολυκύμαντη και συχνά βίαιη ιστορία της γίνεται η πηγή από όπου η Siopis αντλεί τα εργαλεία της για να διαβάσει την ιστορία του σύγχρονου ανθρώπου μέσα από τις από τις πληγές που του επιφέρει ο καταναλωτισμός, η πατριαρχία, η αίσθηση του οικείου και του ξένου, η αποικιοκρατία και κάθε καθεστώς που στηρίζεται στο απαρτχάιντ. Συγκλονιστικό το πολυεπίπεδο κολάζ Charmed Lives όπου μέσα από τα αντικείμενα που αλιεύει από γνωστούς και φίλους (και τα οποία η ίδια δανείζεται και τοποθετεί ανώνυμα και στις προθήκες της εν είδη διαθήκης) καταγράφονται οι ζωές μας, από την τρυφερότητα της αθωότητας της παιδικής ηλικίας ως τη βιαιότητα των πολέμων και των ανείπωτων βασανιστηρίων που είναι ικανός ο άνθρωπος να επιφέρει στον συνάνθρωπό του, κάτι τόσο επίκαιρο στους καιρούς που διανύουμε. Παρόμοια συνταρακτική επίδραση στον ψυχισμό των θεατών φέρουν και τα μεγάλα ζωγραφικά όπως το Patience of a Monument όπου μία επιβλητική τοτεμική μαύρη γυναίκα-σαμάνος στέκεται επάνω στα συντρίμμια του σύγχρονου πολιτισμού, το Αl Fresco, ένα άλλοτε παρθένο τοπίο μα τώρα βασανισμένο από κάθε είδους εξορυκτική, απορριμματική και οχληρή δραστηριότητα, αλλά και τα Pinky Pinky, τα πιο προσωπικά της έργα που ακροβατούν μεταξύ τρυφερότητας και εφιάλτη, όπου πρωταγωνιστούν ωοειδή σχήματα από ροζ ελαιοπάστα, άφυλα και άχρωμα, σαν ξεφλουδισμένα δέρμα με ματάκια, νύχια και ένθετα δόντια, απεικονίζοντας τον τοπικό φαντασιακό “μπαμπούλα” των νεαρών κοριτσιών που καιροφυλαχτεί με μια αίσθηση τιμωρητικής διάθεσης.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Αυτοί οι κίνδυνοι παίρνουν (πονεμένη) σάρκα και οστά στις φωτογραφίες της σημαντικής φωτογράφου και φωτορεπόρτερ, και πρόεδρος του Ιδρύματος Magnum Susan Meiselas. Είναι πάντα μεγάλη η χαρά να βλέπουμε δουλειά αυτής της σημαντικής φωτογράφου γιατί ο φωτογραφικός της φακός έχει την ικανότητα να διεισδύει πέρα από το προφανές της απεικόνισης, στην αληθινή ουσία των πραγμάτων, ειδικά στις στιγμές που ο άνθρωπος ακροβατεί στα όρια μεταξύ ανθρωπιάς και βαρβαρότητας, στις, κάθε είδους, εμπόλεμες ζώνες της γης. Στο ΕΜΣΤ, οι σειρές Archives of Abuse και A Room of Their Own, οι χώροι όπου ενδοοικογενειακά κακοποιημένες γυναίκες έχουν υποστεί αδιανόητη βία, αλλά και οι δομές που εκείνες βρίσκουν καταφύγιο σε Αγγλία και Αμερική, γίνεται οι ίδιοι αφηγητές των ιστοριών τους, αποτελώντας στομαχικά οπτικά κομμάτια ενός ευρύτερου παζλ θραυσματοποιημένων ψυχών, μέσα σε μία ταχυφαγική εποχή δίχως ενσυναίσθηση, όπου ο ματσισμός αναπληρώνει την έλλειψη της αγάπης για την ίδια τη ζωή. Μία έτερη σημαντική θηλυκή φωνή του παγκόσμιου νότου παρουσιάστηκε φέτος στο ΕΜΣΤ, η Bouchra Khalili, όπου ανάμεσα στην επιλογή της επιμελήτριας Δάφνης Βιτάλη, ξεχωρίσαμε το βίντεο The Magic Lantern που συνδυάζει τον ποιητικό σχολιασμό της δημιουργού για τα φαντάσματα της αποικιοκρατίας με την αναλογική τεχνολογία της λήψης και προβολής πλάνων από την κάμερα της πρωτοπόρου φεμινίστριας φωτορεπόρτερ Carole Roussopoulos που κατέγραψε σκηνές από τα στρατόπεδα Παλαιστινίων προσφύγων στην Ιορδανία το 70.
Η έκπληξη σε αυτόν τον πλουραλιστικό κύκλο εκθέσεων του ΕΜΣΤ με κέντρο τη γυναίκα, ήταν όταν είδαμε να εκτίθεται για πρώτη φορά, ως επιλογή και επιμέλεια της Άννας Μυκονιάτη, η σουρεαλιστική ζωγραφική μίας γυναίκας-μυστήριο, της μαθήτριας του Παρθένη Ελένης Πίταρη-Πάγκαλου (1905-1995), η οποία, ενώ συμμετείχε τακτικά σε εκθέσεις με έργα που τα χαρακτήριζε η φασματική προσέγγιση του δασκάλου της, στον ελεύθερο χρόνο της ζωγράφιζε χωρίς να το γνωρίζει κανείς, ακόμα πιο φανταστικά, φουτουριστικά σχεδιαστικά τοπία με μία εκπληκτική τεχνική αρτιότητα αλλά και μία εντυπωσιακή παραισθησιογόνα ροπή προς το αλλόκοτο και το μετα-ανθρώπινο, που παραπέμπει στα δυστοπικά οράματα του Φριτς Λανγκ, των Votricists και του Μπονιουέλ.
Συνεχίζοντας την έρευνα στις εκθέσεις με έμφαση στη θηλυκότητα και την εξουσία που επιχειρείται στις πατριαρχικές κοινωνίες, στην έκθεση με τον αυτονόητο τίτλο Γυναικεία Ζητήματα που επιμελήθηκε η Μπία Παπαδοπούλου και ο Χριστόφορος Μαρίνος στη Δημοτική Πινακοθήκη Αθήνας ξεχώρισαν η Ελένη Τζιρτζιλάκη με τις ακουαρέλες πλασμάτων της φύσης που φέρουν το τραύμα, η Ελένη Εξάρχου με τα αδειανά φορέματα γεμάτα ουλές, σύρματα και αγκάθια, που αφηγούνται την ιστορία της κακοποιημένης Ley Gabriela από τη Χιλή και μέσω της οποίας καθιερώθηκε ο όρος Γυναικοκτονία, όπως και η μπουγάδα από δαντελωτό ζυμάρι της Κατερίνας Κατσιφαράκη, μία εποποιία της κουζίνας που δρα ως μέσο απάλυνσης πληγών και ζωντανό κατάπλασμα ψυχής, απλώνοντας το ζυμάρι από την ύλη στο πνεύμα, από τη διακόσμηση στην τέχνη, από τη θρέψη στην αϋλότητα.
Την έκθεση Ecofeminism με κέντρο την αμφισβήτηση του παγκόσμιου Νότο στα αφηγήματα των suprematist ιεραρχιών, επιμελήθηκε η Ελένη Ρήγα στην Callirrhoë, όπου είδαμε μεταξύ άλλων έργα της Maria Antelman με τις ψηφιακές εκτυπώσεις από στήθη με την τεχνολογία σε μία σπάνια τρυφερή συνομιλία με τη φύση, αλλά και της γνώριμης από τη βράβευση της στη Μπιενάλε της Βενετίας Regina Jose Gallindo με το βίντεο του αγώνα των αυτόχθονων της Γουατεμάλας για δημόσιο νερό εναντίον των εξορύξεων που καταστρέφουν τον υδροφόρο ορίζοντα και τη συνειδησιακή συνοχή της κοινότητας.
Ο Ροζ Οκτώβριος στο Σπίτι του Μάνα υπό την επιμέλεια του Αλέξανδρου Κασσανδρινού, άγγιξε μια άλλη πτυχή της θηλυκότητας, την εύθραυστη και ευάλωτη κατάσταση της ασθένειας του καρκίνου του μαστού αλλά και όλων των προσωπικών αγώνων και αγωνιών των νικητριών της ζωής άσχετα με την έκβαση. Τρυφερές οι μοναχικές φιγούρες του Αλέξανδρου Γεωργίου κοιτούν τους θεατές με μεγάλα υγρά μάτια εισχωρώντας μέχρι τα έγκατα της ψυχής τους με βλέμματα ξέχειλα από συμπυκνωμένη στωικότητα και προσμονή μίας λύτρωσης. Σε αντίθεση με τη μελαγχολική στατικότητα των προσώπων του Γεωργίου, οι ενδυναμωμένες χορεύτριες της Στέλλας Καπεζάνου προτάσσουν την κίνηση και τη δράση σαν μηχανισμός διέγερσης των διαδικασιών διαχείρισης του τραύματος. Η έκθεση επιτυγχάνει τη γοργή εναλλαγή του συναισθήματος, καθώς στα δύο ζωγραφικά της Αμαλίας Βεκρή, οι πρωταγωνίστριες της μοιάζουν να παλεύουν με τα στοιχειά μιας φύσης βγαλμένης από τα μέσα τους και από τα όνειρα του Munch, εν’ αντιθέσει με τη γυναίκα στον καμβά της Γεωργίας Θεολόγου, που μοιάζει με παντοδύναμη θεότητα καθώς από το στήθος της ξεπηδούν λαμπερές αστραπές, αλλά και την έτερη πανίσχυρη θηλυκή θεότητα που σφάζει το δράκο του πεπρωμένου της, της Σεβίνας Τζάνου. Βγαίνοντας από την έκθεση, τα ζωγραφικά στήθη της Κανέλας Αράπογλου, με ραφές από βελόνα και κλωστή επάνω στα οικιακά τραύματα που περικλείονται μέσα στις παλιομοδίτικες κορνίζες της γιαγιάς, δίνουν τη διαχρονική διάσταση του πληγώματος με τον πιο λεπταίσθητο και συναισθητικό τρόπο, ώστε να μάθουμε να αγαπάμε τα τραύματα και τις απώλειες μας.
Το φετινό ενδιαφέρον στην παρουσίαση τέχνης που αφορά τη γυναίκα συμπληρώνει η άκρως ενδιαφέρουσα ομαδική έκθεση What About Eve, στο Πολιτιστικό Κέντρο Μελίνα Μερκούρη, υπό την επιμέλεια των Εύας Μαραγκάκη και Julia Sysalova. H υλικότητα πλάθεται σε μία καρδιά που ξεχύνει τις υφασμάτινες αρτηρίες της στο χώρο του θεατή της Silvina der Meguerditchian, ντύνεται γυναίκα και εκφράζεται σε διαθλαστικές γεωμετρικές κονστρουκτιβιστικές πλέξεις από βελούδο και μέταλλο της Ειρήνης Παγώνη, εξαπλώνεται στις φωτογραφικές ελεγείες του γυναικείου σώματος που ενδύεται επικίνδυνα φυτά, σαν εμψυχωμένα έργα της O’ Keeffe στις φωτογραφίες της Lviatina, στήνεται ως η ποπ εκδοχή της μητέρας με φωτοστέφανο μπροστά σε μία τάβλα κοπής κρεμμυδιών που θυμίζει τη σατιρική pop art του Richard Hamilton από την Urlike Lekkas, ηρωικοποιείται ως η ιστορική Αφροδίτη της Νίκης Καναγκίνη όπου το στερεότυπο της θεάς συνδιαλέγεται με τους καθημερινούς ρόλους της γυναίκας, και με τα σαρδόνια κομπλέν της Ντόρας Πελεγρίνου που τα ονομάζει Success Stories, όπου αναπτύσσεται με “ψηφιακή” ραφή σαν πρώιμο βίντεο παιχνίδι και επικεφαλίδες tedX ενδυνάμωσης, μία σειρά από σεξουαλικές στάσεις δανεισμένες από ταινίες ενηλίκων, ανοίγοντας τη μεγάλη συζήτηση κατά πόσον η χειραφέτηση αφορά χώρους όπως η σεξεργασία. Η Δήμητρα Χανιώτη με ένα κέντημα σε πτύχωση ξεδιπλώνει την ευθραυστότητα αλλά και την αντοχή του γυναικείου φύλου μέσα σε ένα πλαίσιο αυστηρά καταγεγραμμένων κανόνων συμπεριφοράς, οι ίδιοι που υπό μορφή εντολών κατασκευάζουν ένα φράχτη μπροστά από το γυμνό θηλυκό σώμα της Ισμήνης Μπονάτσου. Από όλα αυτά τα κεφάλαια της γυναικείας ιστορίας, η Άρτεμις Ποταμιάνου συλλέγει τα θηλυκά ίχνη επάνω σε κοινότοπα αντικείμενα και στη συνέχεια τα εγκιβωτίζει ως σπαράγματα σε ένα ημερολόγιο της ιερής καθημερινότητας.
Κεντρική φωτογραφία θέματος: Penny Siopis, For Dear Life (λεπτομέρεια έργου), 2020, Κόλλα και μελάνι σε καμβά 190 x 90 εκ. Ιδιωτική Συλλογή, Cape Town. Φωτογραφία: Ευγενική παραχώρηση της καλλιτέχνιδας
