Οἱ ἔμποροι τῶν Ἐθνῶν – Θοδωρής Αμπαζής: Κριτική θεάτρου

«Τι είναι ο Παπαδιαμάντης; Άλλη απόκριση δεν έχω από αυτή: Μία μεγάλη μουσική φύση».

Σπύρος Μελάς

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911), ο σημαντικότερος Έλληνας πεζογράφος, σύμφωνα με τον Οδυσσέα Ελύτη, με συντροφεύει από τότε που ήμουν παιδί. Κοιτάζω στην βιβλιοθήκη μου τα πολυδιαβασμένα Διηγήματα για παιδιά και νέους και μου έρχονται στο μυαλό τα υπέροχα λόγια του Ζήσιμου Λορεντζάτου: «Διαβάζοντας τον Παπαδιαμάντη νιώθεις την ελληνική γλώσσα να σαλεύει και να φουσκώνει, όπως η θάλασσα και να σου τραγουδάει τα άρρητα, να σου μολογάει τα αμολόγητα, να σου ξεσκεπάζει τα αμπαρωμένα».[1]

Ο «εξαίρετος ποιητής της πεζογραφίας μας», που δεν κατάφερε να κρατήσει κάποιο βιβλίο του στα χέρια, άρχισε το συγγραφικό του έργο με τρία μυθιστορήματα (Η Μετανάστις 1879, Οι Έμποροι των Εθνών 1882- 83, Η Γυφτοπούλα 1884), πριν καταπιαστεί –σχεδόν αποκλειστικά- με το διήγημα.

Οἱ ἔμποροι τῶν Ἐθνῶν, το δεύτερο μυθιστόρημά του, δημοσιεύθηκε το 1882- 83 με το ψευδώνυμο Μποέμ στην σατιρική εφημερίδα Μη Χάνεσαι , ως  επιφυλλίδα (5 Νοεμβρίου 1882 έως 8 Φεβρουαρίου 1883).[2] Αξίζει να αναφέρουμε πως το εν λόγω μυθιστόρημα, αποτέλεσε την πρώτη τηλεοπτική μεταφορά ελληνικού λογοτεχνικού έργου ( ΕΙΡΤ, σαιζόν 1973-4), ενώ για τους τίτλους της σειράς γράφτηκε το υπέροχο τραγούδι «Ήτανε μια φορά», με ερμηνευτή το Νίκο Ξυλουρή.

Το μυθιστόρημα μας μεταφέρει στη Νάξο την εποχή της νησιώτικης Βενετοκρατίας, τέλη 12ου – αρχές 13 αιώνα μ. Χ., όπου Ενετοί και Γενοβέζοι απειλούν τους φιλήσυχους κατοίκους των ελληνικών νησιών. Ο Νάξιος ευπατρίδης Ιωάννης Μούχρας απελευθέρωσε σε μία ναυμαχία τον Βενετό κόμη Μάρκο Σανούτο (υπαρκτό πρόσωπο), ο οποίος είχε πέσει σκλάβος των πειρατών, και του πρόσφερε φιλοξενία στο σπίτι του. Όμως, ο κόμης επιθύμησε την πανέμορφη γυναίκα του –ουδείς καθ΄όλον το Αιγαίον πέλαγος είχεν ωραιοτέραν σύζυγον– και την απήγαγε. Το ερωτικό πάθος  της Αυγούστας για τον αρκετά ωραίον, φιλήδονον και φιλόδοξον Σανούτο θα την οδηγήσει σε μοναστήρι της Πάτμου και στην συνέχεια στον θάνατο. Πάνω στην καιόμενη ναυαρχίδα του εραστή της βλέπει στον απέναντι βράχο τον σύζυγό της και πριν πεθάνει του ζητά συγχώρεση, η οποία της δίδεται…

Μπορεί το ερωτικό πάθος και η σαρκική επιθυμία να έχει δεσπόζουσα σημασία στο μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη, όμως, δεν μπορεί να καλύψει τα άλλα νοήματα που αναφύονται από αυτό. Οι ήρωες παλεύουν μεταξύ των προσωπικών τους επιθυμιών και των κανόνων που επιτάσσει η κοινωνία ∙ Μια κοινωνία που δυστυχώς πάσχει… Ο συγγραφέας ασκεί κριτική με έναν καυστικό τρόπο, στην αυθαιρεσία και στην ωμή ιδιοτέλεια της άρχουσας τάξης, βρίσκεται απέναντι από την υποδούλωση –πάσης φύσεως-, και προσπαθεί να αφυπνίσει την εθνική συνείδηση ενός βασανισμένου λαού.  Έστω κι αν το σύστημα είναι σαθρό από τη ρίζα του, και διαβρωμένο από το χρήμα και την ματαιοδοξία, μπορείς να μείνεις πιστός στις αξίες και στα ιδανικά σου.

Η δύναμη του λόγου 

Η θεατρική διασκευή των Εμπόρων, από τον Θοδωρή Αμπαζή και την ομάδα μουσικού θεάτρου ΟΠΕRΑ, παρουσιάστηκε σε πανελλήνια πρώτη στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών τον Οκτώβριο του 2011 και στη συνέχεια περιόδευσε με μεγάλη επιτυχία σε όλη την Ελλάδα. Φέτος, επέστρεψε δυναμικά στην Αθήνα από το ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας και είχα την χαρά να την παρακολουθήσω στο Σύγχρονο Θέατρο.

Ο αξιόλογος σκηνοθέτης και συνθέτης, που εδώ και 15 χρόνια  διερευνά μαζί με την ομάδα του τη μουσικότητα του λόγου και τα όρια της σκηνικής αφήγησης, μας προσκαλεί σε ένα συναρπαστικό ταξίδι στον κόσμο των Εμπόρων, με όχημα τον ηχητικό πλούτο της παπαδιαμαντικής γλώσσας. Αντιμετωπίζοντας το κείμενο με σεβασμό και ευαισθησία, μετατρέπει την «εσωτερική» μουσική του σε σκηνική δράση. Στήνει λοιπόν μία τρισδιάστατη «παρτιτούρα» όπου ο λόγος δημιουργεί οπτικές και ηχητικές εικόνες, σε συνδυασμό με την δημιουργική χρήση της τεχνολογίας.

Το αποτέλεσμα αυτής της προσεγμένης και μελετημένης δουλειάς είναι ένα «θεατρικό ορατόριο», όπως το χαρακτηρίζει ο ίδιος ο σκηνοθέτης στο πρόγραμμα της παράστασης, που υποδιαιρείται –με μουσικούς όρους- σε τέσσερα μέρη, το καθένα από τα οποία αντιστοιχεί σε μία πράξη και σ’ έναν τόπο δράσης: Η αρπαγή- adagio (Νάξος), η εκδίκηση: animato (Βενετία), η εξομολόγηση: grave (Πάτμος), η επιστροφή: presto (Νάξος).

Οι δραματουργικοί ελιγμοί και μετασχηματισμοί της Έλσας Ανδριανού  δημιουργούν τον ιδανικό «καμβά» για την σκηνική ανάγνωση. Οι  καίριες αλλαγές στην παρουσίαση των γεγονότων και η σύντμηση αποσπασμάτων (αφαίρεση ιστορικών λεπτομερειών και δευτερευόντων προσώπων) βοηθούν τον θεατή να κατανοήσει τους βασικούς νοηματικούς κόμβους, ενώ παράλληλα αναδεικνύουν τη θεατρικότητα του κειμένου και ενισχύουν την μελωδικότητά του.

Η αφαιρετικά διαμορφωμένη σκηνή περιλαμβάνει έξι σκαμπό παρατεταγμένα, τα μουσικά όργανα, τα απαραίτητα τεχνολογικά μέσα (μικρόφωνο – κάμερα) και ένα ορθογώνιο τραπέζι με νερό στην επιφάνεια, που είναι φορτισμένο με πολλαπλούς συμβολισμούς -αγνότητα, αμαρτία, μετάνοια, λύτρωση-. Μέσα σ’ αυτό καθρεφτίζονται πρόσωπα και πάθη, ενώ δραματοποιούνται με τον ιδανικότερο τρόπο τα γλέντια, τα μεθύσια, οι συνωμοσίες κ.ο.κ.

Κινηματογραφημένα πλάνα και live προβολές χρησιμοποιούνται έξυπνα για μεταφορές στον χωροχρόνο και ενδυνάμωση της αφήγησης, προτείνοντας έναν ιδιαίτερο τρόπο θέασης που ενεργοποιεί την φαντασία του θεατή και προσδίδει μία μεταφυσική διάσταση στις σκηνικές παρουσίες. Η θάλασσα, στοιχείο αναπόσπαστο στο παπαδιαμαντικό έργο, είναι διαρκώς παρούσα στο απέριττο βίντεο του Στάθη Αθανασίου. Οι εξαιρετικές φωτιστικές παρεμβάσεις του Αλέκου Αναστασίου αγκαλιάζουν τον λόγο, δημιουργούν την κατάλληλη ατμόσφαιρα και εμπλουτίζουν τη συνολική οπτική εμπειρία.

Έξι ικανοί ηθοποιοί -άψογα συντονισμένα μέλη μιας συμφωνικής ορχήστρας-  μετατρέπουν την περίφημη γλώσσα του Παπαδιαμάντη, ένα μωσαϊκό από γλωσσικούς τύπους και εκφράσεις (ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα, σκιαθίτικοι ιδιωματισμοί,  μικτή καθαρεύουσα με στοιχεία δημοτικής, αλλά και αμιγής καθαρεύουσα), σε νότες. Ο θαυμάσια εκφερόμενος λόγος, με επιτονισμούς και μελωδικούς λαρυγγισμούς, συνθέτει εικόνες υψηλής ποίησης που μεταδίδουν στο κοινό συνεχόμενους συγκινησιακούς παλμούς.

Με απόλυτη ακρίβεια στις λεπτεπίλεπτες κινήσεις τους (χορογραφίες: Ζωή Χατζηαντωνίου), με γυμνά πόδια και μέσα στα (δι)αχρονικά κουστούμια της Ελένης Μανωλοπούλου, αφηγούνται, περιγράφουν, σχολιάζουν και παράλληλα εισέρχονται στο παιχνίδι των δραματικών ρόλων. Αφ’ ενός εκπροσωπούν τον μακρόκοσμο της κοινωνίας και αφετέρου τον μικρόκοσμο του ατόμου, πράγμα που επιτυγχάνεται με την εναλλαγή χορικών και μονολογικών μερών, πολυφωνίας και αντίστιξης. Όλες οι γυναίκες ηθοποιοί (Τζωρτζίνα Δαλιάνη, Νεφέλη Μαϊστράλη, Δανάη Σαριδάκη) παίρνουν τον ρόλο της Αυγούστας, ενώ οι άνδρες αφήνουν τα προσωπικά ερμηνευτικά τους ίχνη σε συγκεκριμένους  χαρακτήρες: Κωνσταντίνος Αβαρικώτης ως ηθικός Ιωάννης Μούχρας, Νέστωρ Κοψιδάς ως πονηρός Μαύρος και Κώστας Βασαρδάνης ως αμφιταλαντευόμενος Μάρκος Σανούτος.

Σύμμαχοι καθ’ όλη την διάρκεια της παράστασης οι μουσικοί Ιάκωβος Παυλόπουλος (κρουστά) και o Στέφανος Γιαννόπουλος (τσέλο), που εκτελούν ζωντανά τις πρωτότυπες μελωδίες. Οι δύο άριστοι εκτελεστές, μέσα από ρυθμικές αλλαγές, γρήγορα και αργά τέμπο, συγκροτούν έναν μουσικό μανδύα από σχόλια, συνειρμούς και υπαινιγμούς, που «ντύνει» έντεχνα τα λεχθέντα. Η πρωτότυπη μουσική επένδυση εκφράζει πληθώρα συναισθηματικών καταστάσεων, από τον σαρκικό πόθο έως τη κάθαρση, λειτουργεί σχολιαστικά, αποδεικνύει την συνθετική δεινότητα του σκηνοθέτη και συμπλέει αρμονικά με την θεατρική πράξη. Εντυπωσιακό ακουστικό αποτέλεσμα απορρέει και από την «γυάλινη μουσική» που παράγει ο Νέστωρ Κοψιδάς «παίζοντας» τα ποτήρια.

Εν κατακλείδι

Η παράσταση του Θοδωρή Αμπαζή έρχεται να μας θυμίσει την μαγεία της ποίησης και τον γλωσσικό πλούτο που μας χάρισε ο «Άγιος των Ελληνικών Γραμμάτων», σε μία εποχή που η ελληνική γλώσσα όλο και περισσότερο «ταλανίζεται» και η ελληνομάθεια διαρκώς λιγοστεύει. Παράλληλα, αναδεικνύει τον τραγικά επίκαιρο λόγο του Παπαδιαμάντη για το σαθρό πολιτικό σύστημα που διαιωνίζεται εσαεί.

Αξιομνημόνευτο το παρακάτω απόσπασμα, που ακούγεται ανατριχιαστικά από το στόμα του Νέστορα Κοψιδά:

«Η γενεαλογία της πολιτικής είναι συνεχής και γνησία εις τους προγόνους. Η αργία εγέννησε την πενίαν. Η πενία έτεκεν την πείναν. Η πείνα παρήγαγε την όρεξιν. Η όρεξις εγέννησε την αυθαιρεσίαν. Η αυθαιρεσία εγέννησε την ληστεία. Η ληστεία εγέννησε την πολιτικήν. Ιδού η αυθεντική καταγωγή του τέρατος τούτου. Τότε και τώρα, πάντοτε η αυτή. Τότε διά της βίας, τώρα διά του δόλου… και διά της βίας. Πάντοτε αμετάβλητοι οι σχοινοβάται ούτοι, οι Αθίγγανοι, οι γελωτοποιοί ούτοι πίθηκοι (καλώ δε ούτω τους λεγομένους πολιτικούς).»

* Σημ.: Επειδή τα τρέχοντα ζητήματα δεν γίνεται να μας αφήνουν αδιάφορους, δηλώνω πως και εγώ από την πλευρά μου στηρίζω την παραμονή του Θοδωρή Αμπαζή στο «τιμόνι» του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας, γιατί είναι ο άνθρωπος που, μαζί με την αξιόλογη ομάδα του, ευθύνεται για το καλλιτεχνικό “θαύμα” των τελευταίων δυόμιση χρόνων, τις σημαντικές κινήσεις εξωστρέφειας και την μεγάλη συμμετοχή παιδιών, έφηβων και ενηλίκων στα θεατρικά δρώμενα της πόλης. Σίγουρα έχει ακόμα πολλά να προσφέρει! Είδωμεν…

[1] Ζήσιμος Λορεντζάτος, Δίπτυχο, Εκδόσεις Δόμος, 1986, Αθήνα.

[2] Ολόκληρο το αρχείο του περιοδικού Μη Χάνεσαι διατίθεται στην ψηφιακή συλλογή Κοσμόπολις του Πανεπιστημίου Πατρών. (http://xantho.lis.upatras.gr/kosmopolis/index.php/mh_xanesai/index) Το μυθιστόρημα βρίσκεται σε συνέχειες: Τόμ. 3, Αρ. τεύχ.: 368 – Τόμ. 4, Αρ. τεύχ. 418.

*Οἱ ἔμποροι τῶν Ἐθνῶν, το μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, παρουσιάζεται στο Σύγχρονο Θέατρο από τον Θοδωρή Αμπαζή και την Ομάδα Μουσικού Θεάτρου ΟΠΕRΑ, έως 7 Απριλίου 2015. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

*Η παράσταση θα παρουσιαστεί και στο φεστιβάλ “Μέρες Θεάτρου” του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Κοζάνης, Τετάρτη 13/5 και Πέμπτη 14/5. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ