Κατά τα μέσα του 20ου αιώνα, η «τέχνη της καταστροφής» εμφανίστηκε ως κεντρικό θέμα στο έργο πολλών καλλιτεχνών. Παρόλο που η τάση αυτή υπήρχε εδώ και αιώνες – ο Claude Monet είχε σκίσει τουλάχιστον 30 πίνακες που απεικόνιζαν τα διάσημα νούφαρα του-, ο 20ός αιώνας δημιούργησε μια νέα εποχή για τη «δημιουργική αυτοκαταστροφή». Ο ορισμός ξεκίνησε από τον καλλιτέχνη Gustav Metzger, ενώ τη δεκαετία του 1960 η «αυτοκαταστροφική» τέχνη αντανακλούσε την πρόσφατη βία του Β’ Παγκοσμίου, τον ιδεολογικό μηδενισμό της υπαρξιακής φιλοσοφίας και τις αυξανόμενες εντάσεις του πυρηνικού πολέμου κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Οι εννοιολογικοί καλλιτέχνες έχουν σαμποτάρει και καταστρέψει τα έργα τους, είτε ως απελευθερωτική καλλιτεχνική στρατηγική είτε ως αποτέλεσμα άγχους ή δυσαρέσκειας απέναντι στο έργο τους. Σύγχρονοι καλλιτέχνες, από τον Gerhard Richter μέχρι τον Banksy, ακολούθησαν τα βήματα των προκατόχων τους και απέδειξαν ότι η καταστροφή δεν είναι πάντα απαισιόδοξη ή για λόγους καθαρής ματαιοδοξίας, αλλά επιτρέπει την απελευθέρωση, η οποία με τη σειρά της επεκτείνει τα όρια της δημιουργικότητας.


JOHN BALDESSARI

“Cremation Project”, John Baldessari

Ο John Baldessari, ο επονομαζόμενος και «νονός της εννοιολογικής τέχνης», πέθανε στις 2 Ιανουαρίου 2020, σε ηλικία 88 ετών. Ο Baldessari είναι ένας καλλιτέχνης που άλλαξε αμετάκλητα το τοπίο της αμερικανικής εννοιολογικής τέχνης, ενώ παράλληλα ασχολήθηκε με διάφορες μορφές τέχνης, από εικαστικές εγκαταστάσεις μέχρι την video art και τα emojis . Το 1970, αποφάσισε να καταστρέψει όλα του τα έργα που είχαν δημιουργηθεί μεταξύ 1953 και 1966. Αντί να τα πετάξει, τα πήγε σε ένα κρεματόριο. Στη συνέχεια, ο Baldessari αποθήκευσε την τέφρα τους σε μια χάλκινη τεφροδόχο που είχε την μορφή ενός βιβλίου. Αγόρασε επίσης μια χάλκινη πλάκα με τις ημερομηνίες γέννησης και θανάτου των «νεκρών» έργων του, καθώς και μία συνταγή για τη δημιουργία μπισκότων. Το «Cremation Project» ήταν όχι μόνο πρακτικής αλλά και στρατηγικής σημασίας, καθώς ο Baldessari σχολίαζε την κυκλική διαδικασία της δημιουργίας. «Κατά ένα τρόπο έκανα τα μπισκότα από τις στάχτες των έργων μου», δήλωσε ο Baldessari, «μόνο ένα άτομο που ήξερα έφαγε ένα.» Διαγράφοντας το προηγούμενο έργο του, ο καλλιτέχνης μπόρεσε να ξεκινήσει εκ νέου και πράγματι έκτοτε υπήρξε παραγωγικότατος. Την επόμενη χρονιά, έδωσε οδηγίες για ένα νέο έργο με τίτλο «Δεν θα κάνω άλλη βαρετή τέχνη» – ένας όρκος ώστε να μην δημιουργήσει ποτέ ξανά πληκτικά έργα.

ROBERT RAUSCHENBERG

“Erased de Kooning Drawing”,Robert Rauschenberg, 1953

Το 1953, ο Robert Rauschenberg επισκέφτηκε το σπίτι του εξπρεσιονιστή καλλιτέχνη Willem de Kooning, ο οποίος ήταν εκείνη την εποχή ένας από τους πιο γνωστούς και δημοφιλείς καλλιτέχνες της Αμερικής. Τότε, ο άσημος Rauschenberg, ρώτησε τον De Kooning αν θα τον άφηνε να «διαγράψει» ένα από τα έργα του. Απρόθυμος στην αρχή, ο De Kooning τελικά συμφώνησε. Προσέφερε στον 27χρονο Rauschenberg μολύβι, μελάνι και κάρβουνο. Κατά τους επόμενους δύο μήνες, ο Rauschenberg «έσβησε» το έργο του. Όταν τελείωσε, του έδωσε το νέο όνομα: «Erased de Kooning Drawing» (1953). Αυτή η χειρονομία του Rauschenberg πυροδότησε συζητήσεις για τους περιορισμούς της τέχνης, καθώς και για την «καλλιτεχνική πατρότητα».

JASPER JOHNS

“Flag”, Jasper Johns, 1954 

Στα τέλη του 1954, σε ηλικία 24 ετών, ο Jasper Johns κατέστρεψε όλα του τα έργα. Αργότερα, δήλωσε για την κίνηση του αυτή:«Ήθελα να σταματήσω να γίνομαι και να είμαι ένας καλλιτέχνης, είχα την επιθυμία να προσδιορίσω τι ήμουν. Αυτό που ήθελα ήταν να ανακαλύψω τι έκαναν οι άλλοι ανθρώπου και εγώ όχι, τι ήμουν και οι υπόλοιποι άνθρωποι δεν ήταν». Όπως o  Baldessari, έτσι και ο Jasper βρήκε ένα νέο όραμα μετά την καταστροφή του έργου του, καθώς ενισχύθηκε η δημιουργικότητά του – σαν να απελευθερώθηκε από τα πνευματικά δεσμά του πρώην εαυτού του. Λίγο αργότερα, ο Johns ονειρεύτηκε να ζωγραφίζει μια αμερικανική σημαία. Λίγο μετά, έκανε το όνειρο του  έγινε πραγματικότητα και το πιο διάσημο έργο του, το “Flag”, 1954, γεννήθηκε.

FRANCIS BACON

Francis Bacon

Μετά το θάνατο του Francis Bacon το 1992, πάνω 100 σκισμένοι και κατεστραμμένοι καμβάδες βρέθηκαν στο στούντιο του στο Νότιο Κένσινγκτον. Γνωστός για τις μαζοχιστικές του τάσεις και τα συναισθηματικά φορτισμένα έργα, ο κύκλος της δημιουργίας και της καταστροφής ήταν κεντρικό μοτίβο στο βασανισμένο καλλιτεχνικό σύμπαν του Bacon. Μάλιστα, είχε χαρακτηρίσει συχνά την τέχνη του ως ένα είδος «εξορκισμού» – μια καταθλιπτική και οδυνηρή απελευθέρωση ακατέργαστων συναισθημάτων. Σύμφωνα με την Jennifer Mundy, ο Bacon πίστευε ότι μερικά από τα κατεστραμμένα έργα του ήταν και μερικά από τα καλύτερα του. Δυσκολευόταν να «τελειώσει» ένα έργο και «οι καμβάδες γέμιζαν ασφυκτικά με χρώματα και έτσι έπρεπε να πεταχτούν ή να καταστραφούν. Επίσης, κατέστρεφε συστηματικά τα έργα που δεν τον ικανοποιούσαν».

BANKSY

Η εντυπωσιακή και απρόσμενη καταστροφή του διάσημου έργου του Banksy, το «Κορίτσι με μπαλόνι», κυριάρχησε στα πρωτοσέλιδα του 2018. Το έργο πωλήθηκε για πάνω από 1 εκατομμύριο λίρες στερλίνα σε δημοπρασία του οίκου Sotheby’s, και αμέσως μετά την πώληση του άρχισε να αυτοκαταστρέφεται. Δεν ήταν γνωστό στους θεατές ότι ο καλλιτέχνης είχε προηγουμένως εγκαταστήσει μια αυτοματοποιημένη συσκευή τεμαχισμού στο κάδρο της εικόνας. Λίγο αργότερα, ο Banksy ανέβασε ένα βίντεο της σκανδαλώδους στιγμής στον λογαριασμό του στο Instagram, με τη φράση “Going, going, gone…”. Η ειρωνεία ήταν ότι η καταστροφή του έργου παρέμεινε ατελής. Το έργο έπρεπε να είχε τεμαχιστεί εντελώς, αλλά σταμάτησε στα μισά. Προς έκπληξη πολλών, η αξία του αυξήθηκε μετά τη δημόσια αυτοκαταστροφή του. Τιμώντας τον Πικάσο, ο Banksy δήλωσε: «Η ανάγκη για καταστροφή είναι επίσης μια δημιουργική ώθηση».

LOUISE BOURGEOIS

Louise Bourgeois 1982, printed 1991 Robert Mapplethorpe 1946-1989 ARTIST ROOMS Acquired jointly with the National Galleries of Scotland through The d’Offay Donation with assistance from the National Heritage Memorial Fund and the Art Fund 2008 | Copyrights Tate

Μία από τις πιο χαρισματικές καλλιτέχνιδες του εικοστού αιώνα, η Louise Bourgeois επιζητούσε πάντα την μποέμ απελευθέρωση. Γνωστή για τα χρόνια προβλήματα άγχους, την έντονη κυκλοθυμίας της, αλλά και τις ξαφνικές εξάρσεις δημιουργικότητας, η βοηθός της Jerry Gorovy, κάποτε αποκάλυψε: «Όταν δούλευε ήταν εντάξει. Αν δεν δούλευε κατακλυζόταν από συναισθήματα άγχους. Και όταν αγχωνόταν… ερχόταν η καταστροφή. Έσπαγε πράγματα με μανία και κατέστρεφε τα έργα της. Μια μέρα η Bourgeois άρχισε να παρατηρεί ένα μικρό άγαλμα που είχε φτιάξει το προηγούμενο βράδυ. Τελικά δεν της άρεσε καθόλου το αποτέλεσμα και το έσπρωξε με δύναμη από το τραπέζι της κουζίνας. Κάθισε εκεί και το παρατηρούσε να σπάει σε δεκάδες μικρά κομματάκια».


Με πληροφορίες από το Dazed and Confused Magazine