Το σκάκι ως βασιλικό παιχνίδι είναι το πιο δημοφιλές πνευματικό παιχνίδι στον κόσμο με τις καταβολές του να ξεκινούν από τον 4ο αιώνα μ.Χ., ενώ πέπλο μυστηρίου τυλίγει τον τόπο προέλευσής του, συμβάλλοντας ίσως ακόμα περισσότερο στον οικουμενικό του χαρακτήρα. Το σκάκι, εκτός από ένα παιχνίδι στρατηγικής και λογικής, είναι ένας κόσμος γεμάτος αισθητική αντίληψη, πολιτισμικούς συμβολισμούς και πνευματικό βάθος. Οι σκακιέρες και τα πιόνια, σε διάφορες παραλλαγές τους ανά τον κόσμο, δεν είναι απλά εργαλεία ενός παιχνιδιού, αλλά έργα μικροτεχνικής γλυπτικής με ποικιλία υλών και μορφοπλαστικών ιδιωμάτων που αντανακλούν την ιστορία, τις αξίες, τη φαντασία και την καλλιτεχνική παράδοση των πολιτισμών που τα δημιούργησαν.
Γεωγραφικά το σκάκι αλλάζει αισθητική ανάλογα με την κοσμοθεωρία της κάθε περιοχής. Στην κλασική Ευρωπαϊκή σκακιέρα, τα λευκά και μαύρα τετράγωνα, τα ξύλινα ή μαρμάρινα πιόνια, ενσαρκώνουν την απλότητα και την οικονομία. Οι γοτθικές ή μπαρόκ σκακιέρες της Αναγέννησης συχνά φέρουν περίτεχνα σκαλιστά πιόνια, μιμούμενα βασιλικές αυλές, υπογραμμίζοντας την ιεραρχία και τη μάχη ως μία κοσμική αναπαράσταση. Στην Περσική και Αραβική παράδοση, οι σκακιέρες της Μέσης Ανατολής ήταν συχνά διακοσμημένες με γεωμετρικά μοτίβα και καλλιγραφίες, αντικατοπτρίζοντας τον ισλαμικό αποκλεισμό της ανθρώπινης αναπαράστασης. Τα πιόνια, με τις αφηρημένες μορφές τους, ανακαλούν τη σοφία και την πνευματική αναζήτηση του Σουφισμού, όπου το παιχνίδι ήταν μεταφορά για την ανθρώπινη ψυχή που αγωνίζεται να φτάσει στην εξύψωση.
Στις Ασιατικές σκακιέρες, ειδικά στο Σιαντσί (κινεζικό σκάκι) ή στο Σόγκι (ιαπωνικό σκάκι), τα πιόνια φέρουν ιδεόγραμμα που υποδηλώνει τη λειτουργία τους, ενσωματώνοντας φιλοσοφικές έννοιες όπως η αρμονία και η δυναμική ισορροπία του Γιν-Γιανγκ. Οι σκακιέρες είναι συχνά κατασκευασμένες από πολύτιμα υλικά, όπως το mother of pearl ή το βερνικωμένο ξύλο, μετατρέποντας το παιχνίδι σε ένα ιερό αντικείμενο. Σήμερα οι καλλιτέχνες δημιουργούν σκακιέρες από γυαλί, μέταλλο ή πλαστικό με το σκάκι να γίνεται μέσο για να αμφισβητηθούν οι παραδοσιακές δομές, συμβολίζοντας την πάλη μεταξύ παράδοσης και καινοτομίας. Η έκθεση συνοδεύεται από βιβλία, βιντεογραφημένο υλικό με έμφαση στις σκακιστικές εκφάνσεις στην τέχνη, αλλά και από τραπέζια με σκακιέρες έτοιμες για μία μαχητική παρτίδα.
Η έκθεση, η οποία έχει στηθεί με πολύ προσοχή μέσα σε ένα περιβάλλον που διέπεται από ησυχία και περισυλλογή όπως η βιβλιοθήκη του Μεγάρου, περιέχει σετ από 50 χώρες με το παλαιότερο αυθεντικό σετ όλης της συλλογής, το στυλ Barleycorn. Παρήχθη κυρίως στην Αγγλία από το 1820 ως το 1850, με κύρια χαρακτηριστικά την κόκκινη βαφή για τα «μαύρα» κομμάτια και το βαρελοειδές σχήμα του βασιλιά, της βασίλισσας και πύργου. Επίσης σπάνιο και Αγγλικό είναι το ταξιδιωτικό σετ Whittington, δεκαετίες 1850 – 1900. Πέρα απ’ το ότι είναι το αρχαιότερο των ταξιδιωτικών, έχει ένα παράξενο χαρακτηριστικό: Είναι το μοναδικό σετ όλης της συλλογής όπου ο βασιλιάς είναι κοντύτερος απ’ όλο του τον στρατό, ακόμα κι απ’ τα πιόνια – μόλις ένα εκατοστό! Τα κομμάτια του δε είναι κοκάλινα από οστό βοοειδών. Στην έκθεση θα βρούμε και το πιστό αντίγραφο του σετ από το Isle of Lewis, το οποίο είχε κατασκευαστεί τον Μεσαίωνα από κόκκαλο φάλαινας και βρέθηκε το 1831 στο νησί Lewis της Σκωτίας. Πιθανότατα κατασκευασμένο στο Trondheim της Νορβηγίας, έχει συνδεθεί με θρύλους και τα περισσότερα κομμάτια βρίσκονται στο Βρετανικό μουσείο με τη Σκωτία να τα διεκδικεί.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Μεγάλης σπανιότητας είναι το σετ Staunton που κυριάρχησε στα Ελληνικά τουρνουά του 70, με 7 διαφορετικές αποχρώσεις, αλλά κυρίως η δυσεύρετη σκακιέρα της Ελληνικής ΕΛΒΙΞΥΠ με σχεδιαστικές επιρροές από το στυλ Regence με πιόνια που μοιάζουν με ελληνικά αγγεία. Αυτή τη μορφολογική ιδέα οραματίστηκε, επεξεργάστηκε και εξέλιξε ο επιμελητής της έκθεσης Αχιλλέας Ζωγράφος στη δική του δημιουργία, την Αρσινόη, όπου πρωταγωνιστούν η λουτροφόρος/ Βασιλιάς, η λήκυθος/ Βασίλισσα, ο οξυπύθμενος αμφορέας/ Αξιωματικός, τα ρυτό και σκύφος/ Ίππος, ο κάλαθος/ Πύργος και η Αττική πυξίδα/ Πιόνι. Ο Αχιλλέας Ζωγράφος το 2017 είχε επίσης σχεδιάσει το μπρούτζινο σετ κομματιών Άναξ ώστε να συνοδεύσει τον διεθνή τόμο του ιδίου με τίτλο Apollo Meets Caissa και θέμα τον πρωτότυπο διάλογο μεταξύ κλασικής μουσικής και σκακιού, μέσα από την αμφίδρομη σχέση τους με τα μαθηματικά.
Άλλες ιδιαίτερες σκακιέρες από τον Ελληνικό χώρο αποτελούν δύο πανέμορφα χειροποίητα σετ από όνυχα και μάρμαρο του 20ου αιώνα όπως και το μπρούτζινο σετ από κυκλαδίτικα ειδώλια της Θέρος.
Σπάνιες σκακιέρες από όλο τον κόσμο αποτελούν περίτεχνα σετ από ξεχωριστά τοπικά υλικά και συναισθηματικά φορτισμένη ιστορία, από την Αφρική, Ασία και Λατινική Αμερική, όπως το μεγαλύτερο σετ της συλλογής από ελεφαντόδοντο, με τη φιγούρα του βασιλιά στα 16 εκ., αγορασμένο στο Χονγκ Κονγκ το 1950, οι ξύλινοι Λωτοί της Ινδίας, το σετ Μαρία Κλάρα από μαλακό ξύλο Narra και Kamagong από τις Φιλιππίνες με τον ίππο-νεροβούβαλο της ίδιας εποχής, τα κεραμικά πιόνια που συμβολίζουν αποικιοκράτες και ιθαγενείς από τον Παναμά, οι κονκισταδόρες κόντρα στους Ίνκας του Περού, και το σετ της φυλής των Μακόντε της Μοζαμβίκης με τους πύργους-αποθήκες σιτηρών και τον ίππο-καμηλοπάρδαλη από το 1950. Ξεχωρίζουν τα παλαιά σετ από Νιγηρία και Κογκό αλλά και η μαρμάρινη σκακιέρα από το Μαρόκο με λεπταίσθητη μαρκετερί.
Υπέροχα κομψό το αναμνηστικό σετ της Ολυμπιάδας του 1980 στη Μόσχα, αλλά και το παιχνιδιάρικο σετ κομματιών Nutty Guitars, επηρεασμένο από το αρχιτεκτονικό ρεύμα του μπρουταλισμού. Ο τίτλος παραπέμπει σε κιθαρίστες ή χορευτές φλαμένκο αλλά και στα αντισυμβατικά μεταλλικά τους στοιχεία όπως βίδες, καρφιά, ροδέλες, παξιμάδια και μαχαιροπήρουνα. Το σετ σχεδιάστηκε από τον Walter Joffroy, και καθώς η εύρεση του είναι πολύ δύσκολη, εδώ ανακατασκευάστηκε από την Έρση Δρούκαλη και την Κατερίνα Στέφου.
Πιο σύγχρονες οι σκακιέρες από μέταλλο και γυαλί του Hugo Boss, η ξύλινη εμπνευσμένη από τον βασιλιά του γκραφίτι Keith Haring, και από νέον θερμοπλαστικό καουτσούκ του ντιζάινερ Karim Rashid από το 2001.
Το σκάκι όμως ως αλληγορία του αγώνα της ζωής έρχεται να βρει την πιο στομαχική μορφή του στη σκακιέρα και στα πιόνια που σμίλεψε με τα χέρια του και με το ελάχιστο των εργαλείων, ένας εξόριστος στη Γυάρο τα πέτρινα χρόνια, την οποία και έφερε ο ίδιος ο εγγονός του στην έκθεση, θυμίζοντας πόσο η ενασχόληση με διάφορες μορφές τέχνης στο κολαστήριο της Γυάρου ήταν μια διέξοδος και ταυτόχρονα, ένας τρόπος επιβίωσης. Αναλογίζοντας ότι αυτό το χειροποίητο ιαματικό αντικείμενο στωικής πίστης στην ελευθερία στέκεται πλησίον ενός παρόμοιου αντικειμένου που όμως φτιάχτηκε για άλλου είδους χέρια, της ταξιδιωτικής σκακιέρας της γερμανικής στρατιωτικής ταχυδρομικής υπηρεσίας Feldpost που έστελναν στο μέτωπο κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με στόχο την ψυχαγωγία των Γερμανών στρατιωτών, μας θυμίζει ότι το σκάκι είναι ο λιτός και σιωπηλός αφηγητής της ανθρώπινης κατάστασης σε όλες τις εκφάνσεις της ιστορίας της.
Αυτή η σκακιέρα, ως μέρος της εξαιρετικής αυτής έκθεσης, αποτελεί ένα παραπάνω έρεισμα προς τη δημιουργία μίας μόνιμης συλλογής σε έναν μουσειακό χώρο αφιερωμένο στο σκάκι ως το πιο σοβαρό παιχνίδι της ζωής.
Κεντρική εικόνα θέματος: Ταξιδιωτική, Isle of Lewis
Διαβάστε επίσης:
Η έκθεση «Το Σκάκι ως Αντικείμενο Τέχνης» στη Μουσική Βιβλιοθήκη
