Γκέρχαρντ Ρίχτερ: Η έκθεση «100 Έργα για το Βερολίνο» στη Neue Nationalgalerie

Τα έργα του κύκλου «Birkenau» που πραγματεύονται το Ολοκαύτωμα βρίσκονται στο επίκεντρο της παρουσίασης.

«100 Έργα για το Βερολίνο» ονομάζεται η έκθεση του σημαντικού Γερμανού εικαστικού Γκέρχαρντ Ρίχτερ (1932, Δρέσδη) στη Neue Nationalgalerie στο Βερολίνο. Στα εξήντα χρόνια της εικαστικής του σταδιοδρομίας ο Γκέρχαρντ Ρίχτερ αναζήτησε τις δυνατότητες και τα όρια της ζωγραφικής. Τα έργα του, καθ’όλη τη διάρκεια αυτών των δεκαετιών, εναλλάσσονται ανάμεσα στην αφηρημένη και την παραστατική ζωγραφική. Από την αρχή καταπιάστηκε με την πολυσυζητημένη ερώτηση σχετικά με το κατά πόσο η ύπαρξη της τέχνης είναι δυνατή μετά το Ολοκαύτωμα και τον Εθνικοσοσιαλισμό. Από τότε ο Ρίχτερ, ο οποίος εγκατέλειψε την Ανατολική Γερμανία για τη Δυτική το 1961, έχει επανειλημμένα ασχοληθεί με την εικαστική καταγραφή του Ολοκαυτώματος.

Το 1962 κατέστρεψε τα δύο πρώτα έργα του («Εκτέλεση» και «Χίτλερ»), ενώ το 1965 προχώρησε στη διερεύνηση του παρελθόντος της Γερμανίας και της οικογενειακής ιστορίας του, με τα πορτραίτα της «Θείας Μαριάννας», του «Θείου Ρούντι» κ.α βασιζόμενος σε φωτογραφίες τους. Ταυτόχρονα ξεκίνησε τη συλλογή ιστορικών, και πολλές φορές προσωπικών οπτικών μαρτυριών, όπως φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων και σχεδίων για να δημιουργήσει ενα αρχείο με τίτλο «Άτλας» το οποίο για δεκαετίες χρησιμοποίησε ως πηγή για τα μοτίβα του. Στο αρχείο αυτό περιλαμβάνονται φωτογραφίες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις οποίες ο Γκέρχαρντ Ρίχτερ προσπάθησε τη δεκαετία του 1990 να χρησιμοποιήσει ως μοτίβα αναπαράστασης, μια ιδέα που τελικά απέρριψε. Αντ’αυτού δημιούργησε το έργο «Μαύρο, Κόκκινο, Χρυσό» (1999) για την είσοδο του Ράιχσταγκ που στεγάζει το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο, ένα έργο από επισμαλτωμένες γυάλινες πλάκες που συμβολίζουν ένα νέο ξεκίνημα.

Από το 1976 ο Ρίχτερ ασχολήθηκε με την αφηρημένη ζωγραφική και την άρνηση για την απόδοση εικόνων με άμεσο, ρεαλιστικό τρόπο, υιοθετώντας το έντονο χρώμα σε αλλεπάλληλα στρώματα. Το χρώμα εφαρμόζεται με μια ρακλέτα, και στη συνέχεια γίνονται επιμείξεις και αφαιρέσεις σε διάφορα σημεία ξανά και ξανά. Έτσι τα στρώματα χρώματος «ανοίγουν» και αναδύονται οι κατώτερες επιφάνειες, που προσδίδουν στην εικόνα μια έντονα αισθητή δομή. Το αποτέλεσμα είναι ένα παχνίδι ανάμεσα στο τυχαίο και τη συνειδητή απόφαση του καλλιτέχνη, ενώ η διαδικασία δημιουργίας του έργου παραμένει εμφανής.

Με τα έργα Strip (2013/16) και 4900 Colours (2007) ο Γκέρχαρντ Ρίχτερ κατάφερε μια ριζοσπαστική εξέλιξη στην αφηρημένη ζωγραφική, δοκιμάζοντας τα όρια του συγκεκριμένου μέσου και φέρνοντας το στον λογικό «επίλογο» του. Το έργο 4900 Colours που αποτελείται από 196 τετράγωνα πάνελς, καθένα από τα οποία περιέχει 25 χρωματιστά τετράγωνα, ώθησε ξανά τον καλλιτέχνη στη διερεύνηση των χρωματικών πεδίων που ξεκίνησε το 1966. Τότε τον είχαν γοητεύσει οι βιομηχανικές κάρτες-δείγματα χρωμάτων, η τελειότητα της υφής τους, η ακρίβεια της χρωματικής αναπαραγωγής τους και οι δυνατότητες της ποικιλίας τους. Τα τετράγωνα αυτά ήταν το ακριβώς αντίθετο της έμφασης στο συναίσθημα, στο μεγαλείο ή την εκφραστικότητα που μέχρι τότε θεωρούνταν σημαντικά χαρακτηριστικά της ζωγραφικής. Ως το 1974 δημιούργησε διάφορες παραλλαγές με τα χρωματικά πεδία, ενώ το 2007 επέστρεψε στη συγκεκριμένη έρευνα με το έργο 4900 Colours που δημιούργησε για το παράθυρο του νοτίου κλίτους του Καθεδρικού της Κολωνίας. Για το έργο Strip χρησιμοποίησε κομπιούτερ για την παραγωγή του με τελικό αποτέλεσμα την αίσθηση τυχαίων μοτίβων που έχουν τοποθετηθεί σκόπιμα από τον καλλιτέχνη.

Η σειρά Birkenau είχε ως αφετηρία τέσσερις φωτογραφίες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Auschwitz-Birkenau, που τράβηξαν μυστικά τον Αύγουστο του 1944 Εβραίοι φυλακισμένοι με ρίσκο της ζωής τους. Οι φωτογραφίες δείχνουν του χώρους και το κρεματόριο V με πολλούς νεκρούς. Είναι οι μόνες γνωστές φωτογραφίες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης που τραβήχτηκαν από τα ίδια τα θύματα και δημοσιεύτηκαν μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Το 1967 ο Ρίχτερ είχε συμπεριλάβει μία από τις φωτογραφίες στο έργο του Atlas. Έναυσμα για να ασχοληθεί ξανά με τις φωτογραφίες αυτές ήταν η δημοσίευση τους στο βιβλίο Images in Spite of All (2008) του Γάλλου φιλοσόφου Georges Didi-Huberman, με τις οποίες εξήγησε πώς μπορεί να αποτυπωθεί το Ολοκαύτωμα. Ο Ρίχτερ μετέφερε τις τέσσερις φωτογραφίες σε καμβάδες με κάρβουνο και λάδια και κατόπιν αποφάσισε να τις επιζωγραφίσει αφηρημένα. Με κάθε στρώμα χρώματος, τα ζωγραφισμένα αρχικά μοτίβα άρχισαν να εξαφανίζονται ώσπου δεν ήταν πια ορατά. Με τον τρόπο αυτό ο Ρίχτερ υλοποίησε μια διαδικασία δημιουργίας αφηρημένης τέχνης που γεννήθηκε από την πεποίθηση του ότι δεν θα μπορούσε να αντικατοπτρίσει την αδιανόητη φρίκη του Ολοκαυτώματος με μια άμεση παραστατική αποτύπωση. Τα αφηρημένα έργα του προσφέρουν τέτοιους συνδυασμούς φόρμας και χρώματος που προκαλούν ένα μελαγχολικό, βαθυστόχαστο αίσθημα, ειδικά στις μαύρες και γκρίζες επιφάνειες τους. Το αφηρημένο όμως δεν αποκλείει το παραστατικό. Αντίθετα, τα έργα ‘πλάθουν’ ένα χώρο ανάμεσα στη (φυσική) παρουσία και την απουσία, επιτρέποντας ένα μεγάλο εύρος ανοιχτού στοχασμού.

Απέναντι από τα τέσσερα έργα «Birkenau» είναι τοποθετημένος ένας μεγάλος, γκρίζος καθρέφτης που αποτελείται από τέσσερα μέρη. Σχεδόν από την αρχή, τα έργα του Ρίχτερ συνοδεύονταν πάντα από γλυπτά φτιαγμένα από γυαλί και καθρέφτες, με τα οποία εξετάζει τα όρια ανάμεσα στις «φυσικές» και τις «τεχνητές» εικόνες με διάφορους τρόπους. Οι καθρέφτες αντηχούν μια εξωτερική πραγματικότητα και προκαλούν την προσωπική ενατένιση των θεατών.

Τα έργα της έκθεσης αυτής παρουσιάζουν τη σχέση της αφηρημένης ζωγραφικής με την παραστατική, της ζωγραφικής με τη φωτογραφία, χαρακτηριστικά στοιχεία του γενικότερου έργου του καλλιτέχνη. Η σειρά μικρών επιζωγραφισμένων φωτογραφιών (1986) από το προσωπικό αρχείο του Γκέρχαρντ Ρίχτερ αναδεικνύει τη διασύνδεση της αφηρημένης ζωγραφικής με τη φωτογραφική εικόνα, με τη ζωγραφική να «διαγράφει» και ταυτόχρονα να συμπληρώνει τη φωτογραφία. Με αυτή τη μέθοδο ο Ρίχτερ κατορθώνει να εξάγει το άγνωστο από το γνωστό.

Η έκθεση «100 έργα για το Βερολίνο» θα διαρκέσει ως το 2026. Στο πλαίσιο της παραχώρησης των έργων από τον Γκέρχαρντ Ρίχτερ στη Neue Nationalgalerie περιλαμβάνονται μελλοντικά πρότζεκ διαλόγου των έργων του με εικαστικές παρεμβάσεις σύγχρονων καλλιτεχνών.

Πηγή: Kείμενα της έκθεσης | Φωτογραφίες: Staatliche Museen zu Berlin

Κεντρική φωτογραφία θέματος: Άποψη της έκθεσης “Gerhard Richter. 100 Werke für Berlin”, Staatliche Museen zu Berlin, Neue Nationalgalerie, 1. April 2023 bis 2026 © Gerhard Richter 2023 (31032023) (Foto David von Becker)