Sammy Baloji: Η Μνήμη ως ανοιχτό αρχείο απο-αποικιοποίησης

Αποικιακά Τοπία και Βιομηχανικά Ερείπια

Μέσα από φωτομοντάζ, βίντεο, εγκαταστάσεις και αρχεία, ο Sammy Baloji ανασυνθέτει τα κομμάτια ενός κατακερματισμένου παρελθόντος, αναδεικνύοντας πώς οι ιεραρχίες του 19ου αιώνα επαναπλάθονται στον σύγχρονο καπιταλισμό.

Το Λουμπουμπάσι, η πόλη-φάντασμα της εξόρυξης όπου μεγάλωσε ο Baloji, λειτουργεί ως κεντρικός χώρος αναφοράς. Στις φωτογραφίες του, οι ερειπωμένες βιομηχανικές μονάδες του χαλκού μοιάζουν με τάφους μιας εποχής που υποσχόταν «πρόοδο», αλλά άφησε πίσω της μόνο τοξικότητα και εξαθλίωση. Στο βίντεο “Aequare. The Future that Never Was” (2023), η καταστροφή των τροπικών δασών του Κονγκό συνδέεται με την ιστορική αρπαγή του καουτσούκ και του ελεφαντόδοντου, δείχνοντας ότι η λεηλασία της φύσης είναι μια συνεχής κατάσταση—απλώς αλλάζει μορφή. Σήμερα αυτή η εκμεταλλευτική δραστηριότητα συνδέεται με την εξόρυξη (κοβάλτιο, χαλκός). Και ενώ οι εταιρείες συχνά παρουσιάζουν την εξόρυξη ως “ανάπτυξη”, η καλλιτεχνική πράξη ανατρέπει αυτή τη φενάκη.

Φωτομοντάζ ως Πολιτική Δράση

Η σειρά “Mémoire” (2004-06) αποτελείται από αποικιακές φωτογραφίες “ευγενών” που επικολλούνται πάνω σε σύγχρονες εικόνες Κονγκολέζων, αποκαλύπτοντας την τραυματική συνέχεια μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Ο Baloji δεν επιτρέπει στον θεατή να θεωρεί τον αποικισμό ως κεφάλαιο που έκλεισε—οι φυλακισμένες μορφές στις εικόνες του φωνάζουν ότι οι δομές της καταπίεσης παραμένουν. Στο “Essay on Urban Planning” (2013), μελετά τον αστικό διαχωρισμό στις μετα-αποικιακές πόλεις, που αποδεικνύει ότι οι χωρικές διαιρέσεις επιμένουν στο σήμερα.

Βελούδο και Χαλκός: Μια Παράδοξη Αντίθεση

Στην εγκατάσταση “Fragments of Interlaced Dialogues”, ο Baloji αναβιώνει τα λησμονημένα υφάσματα του Κονγκό- ‘τραχιά σαν την επιφάνεια της σελήνης’ (“Of the Moon and Velvet”, βίντεο, 2022) κάποτε δημοφιλή στον παγκόσμιο εμπόριο αλλά σύντομα ξεπερασμένα ώστε να εκτίθενται μόνο ως μουσειακά δείγματα- τυπώνοντάς τα πάνω σε φύλλα χαλκού. Το ίδιο δηλαδή μέταλλο που εξορύχθηκε για να τροφοδοτήσει την παγκόσμια κεφαλαιοκρατία το οποίο συναντάται σε ηλεκτρονικά προϊόντα από όλο τον κόσμο. Η τραχύτητα του υλικού αντιπαραβάλλεται με την απαλότητα των σχεδίων, μια μεταφορά για τη διττή φύση της ιστορίας: ωμή και όμορφη ταυτόχρονα. Στην Αθήνα, αυτή η αντιπαράθεση γίνεται ιδιαίτερα εμφανής με τα “Untitled” (2018), από την παλαιότερη σειρά “Extractive Industries”, όπου χάλκινα βλήματα με λουλούδια θυμίζουν πώς τα εργαλεία του πολέμου μεταμορφώνονται σε αντικείμενα αισθητικής—χωρίς όμως να διαγράφουν την προέλευσή τους. Αυτά τα διακοσμητικά αντικείμενα είναι πολύ γνωστά και στους Έλληνες, καθώς αποτελούνται από χάλκινες οβίδες που κατασκευάστηκαν στο Κονγκό για χρήση στους Παγκόσμιους Πολέμους και τα συναντάμε σε πολλά σπίτια σαν αισθητικό μνημείο θανάτου.

Μια αναπάντεχη συνάντηση με την ελληνική τέχνη

Στο “The Meandering”, ο Baloji αμφισβητεί τις ευρωκεντρικές αφηγήσεις. Στη νέα in situ εγκατάσταση ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί το μοτίβο του μαιάνδρου—κοινό στην Ευρώπη και στην Αφρική—για να καταρρίψει τον μύθο της «ανωτερότητας» της δυτικής τέχνης. Η εγκατάσταση βασίζεται στην έρευνά του εικαστικού για τις ανταλλαγές μεταξύ του Βασιλείου του Κονγκό (1390-1914) και της Ευρώπης, προκαλώντας τις ευρωκεντρικές ιεραρχίες στην ιστορία της τέχνης και εξετάζοντας πώς, μέσω της συμβολικής χρήσης του μοτίβου του μαιάνδρου, η Δυτική Ευρώπη αγκάλιασε την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα για να δημιουργήσει συνέχεια με ένα υποτιθέμενο χρυσό παρελθόν. Αντίθετα, αντικείμενα από αποικιακές περιοχές, όπως το Βασίλειο του Κονγκό, αποκλείστηκαν από αυτήν την αφήγηση, καθώς δεν εξυπηρετούσαν τη λειτουργία της συμβολικής νομιμοποίησης, αποφεύγοντας την αποκρυπτογράφηση των πολύπλοκων μηνυμάτων τους.

Ομοίως, οι ημιδιαφανείς σχάρες λειτουργούν ως γέφυρες για τους επισκέπτες ώστε να περπατήσουν πάνω στο “Crossing”, ένα χαλί από βελούδο μήκους 88 μέτρων με σχέδια από διπλωματικά δώρα του Βασιλείου του Κονγκό σε πλούσιους κρατικούς αξιωματούχους του 16ου αιώνα, τα οποία κατέληξαν στα Cabinets des Curiosites μουσείων σε όλο τον κόσμο. Η ερώτηση είναι εμφανής: Πότε θα σταματήσει η τέχνη του «άλλου» να θεωρείται εξωτική;

Το έργο του Baloji δεν είναι απλώς μια καταγγελία—είναι μια πράξη αντίστασης. Χρησιμοποιώντας διαφορετικά μέσα και συχνά συνεργαζόμενος με ανθρωπολόγους, ιστορικούς και μουσικούς, εμπλουτίζει το έργο του με διαθεματικές προσεγγίσεις με σημεία αναφοράς την ιστορία της εξουσίας. Στις σειρές “Shinkolobwe’s Abstraction” (2022) και “Τriga Mark III”, ο καλλιτέχνης αποκαλύπτει πώς το ουράνιο του Κονγκό τροφοδότησε τον Ψυχρό Πόλεμο, ενώ η τέχνη, όπως ο Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός, χρησιμοποιήθηκε ως πολιτιστική προπαγάνδα. Αλλά η στρατηγική του δεν βασίζεται στη θυματοποίηση: με στρωματογραφίες και επικαλύψεις, δημιουργεί μια νέα οπτική γλώσσα που ανασυνθέτει τη μνήμη.

Η επεξεργασία στα στιγμιότυπα από την επαναστατική ταινία “Proud Son of Africa” (1961), καθώς και η σειρά “Shinkolobwe’s Abstraction” (2022), συνδέει το διάσημο ορυχείο με την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου και το πώς η τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί διαχρονικά ως πολιτιστικό όπλο. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί τη διαστρωμάτωση των ιστορικών αρχείων, αναπτύσσει μια νέα γλώσσα που αμφισβητεί το ιστορικό status quo μέσα από μία υποδόρια πολιτική ριζοσπαστικών ιδεών που έχει ως φορέα έναν γεωμετρικό, σχεδόν μινιμαλιστικό μεταμοντερνισμό.

Η συμμετοχή του και στην μεγάλη ομαδική στο ΕΜΣΤ “Why Look at Animals”, όπως και στη Μπιενάλε της Βενετίας και στη Documenta 14 – με το συγκλονιστικό choir των σωμάτων που διαρκώς σκάβουν για σπάνιες γαίες- δεν ορρωδεί μπροστά στην έκφραση μιας ξεκάθαρης θεσμικής κριτικής, που μπορεί να αναφέρεται στο ρόλο των μουσείων ως φορέων αποικιακής ιστορίας ή της επιρροής της εκκλησίας σε αυτήν. Σε μια εποχή που οι χώροι τέχνης προσπαθούν να «απο-αποικιοποιηθούν» με επιφανειακές χειρονομίες, ο Baloji αρνείται να παίξει το παιχνίδι της συγχώρεσης. Η έκθεσή του στο ΕΜΣΤ δεν είναι ένας ακόμη «διάλογος»—είναι μια ανάκριση. Κάθε έργο του λειτουργεί σαν ερώτημα: Πόσο βαθιά έχουν ριζώσει οι ιεραρχίες του παρελθόντος; Και πώς μπορούμε να φανταστούμε ένα μέλλον που δεν επαναλαμβάνει τα ίδια λάθη;

Διαβάστε επίσης:

Sammy Baloji – Απόηχοι της Ιστορίας, σκιές της προόδου: Έκθεση στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης