«Ίσως κάποια μέρα να συρθώ πίσω στο σπίτι, χτυπημένη, ηττημένη. Αλλά όχι όσο μπορώ να φτιάχνω ιστορίες από τη σπασμένη μου καρδιά, ομορφιά από το θρήνο μου». –Sylvia Plath, The Unabridged Journals of Sylvia Plath

Ο Ζωγράφος Πάνος Σαραφιανός

Χειρονομιακή γραφή και αέναες εξορύξεις από τον μυχό της ψυχής. Αυτό υπήρξε το modus operandi et vivendi του Πάνου Σαραφιανού. Μία εξερεύνηση που ξεκινά από τα Σεζανικά ρηγματώδη τοπία της ανθρώπινης μορφής και προχωρά βαθιά προς τις Αμαζόνιες πυκνές βλαστήσεις του πνεύματος που εξαϋλώνεται και αποϋλοποιείται σε εβένινους κορμούς πηχτής κόλλας που στάζουν την ουσία του Ανθρώπου.

Ο Πάνος Σαραφιανός μελετά τον άνθρωπο μέσα από τον γενετικό κώδικα της τέχνης και τον κοινωνεί στους μαθητές του- και αργότερα καθηγητές οι περισσότεροι- με το σεβασμό και την περισυλλογή ενός διδασκάλου μεσαιωνικού εργαστηρίου-guild, φωτίζοντας το δρόμο προς την κατανόηση της καλλιτεχνικής πράξης με τα ευθυτενή, αγέρωχα σινιάλα του, ως φανοστάτες του μακρύ ταξιδιού της τέχνης μέσα στη νύχτα του μυστηρίου της ζωής. Δεν είναι εύκολος ο ρόλος του φωτοδότη ούτε εγωιστικός. Ο Σαραφιανός δεν ηρωοποιεί τον vir heroicus sublimis του Newman ούτε σωματοποιεί ανδρικά τη ζωγραφική διαδικασία όπως ο Pollock.

Οι μαύρες ιερατικές του μονάδες φυτρώνουν στη χθόνια γη και άνω- θρώσκουν ψηλά στο στερέωμα του πνεύματος, συμπυκνώνοντας την πνευματική ύλη του Rothko και εκτοξεύοντας τη στους ουρανούς. Ο Σαραφιανός φτάνει στο Υψηλό όχι με την όρθια αρρενωπή σωματικότητα της Αμερικανικής Σχολής αλλά μέσω μιας υπαρξιακής ανάγκης να προκαλέσει μια καθαρή κατάσταση συναισθηματικής ολοκλήρωσης. Αυτοί οι μαγνητικοί πυλώνες, αν και σκοτεινοί, φωτίζουν μια σκάλα προς ένα ενοποιημένο σύμπαν. Και αυτό είναι το μέρος όπου συναντά τον μεγάλο δάσκαλο των υγροποιημένων συναισθημάτων Mark Rothko. Αυτή η πύκνωση της έντασης στο έργο του Σαραφιανού, η οποία αναλύεται στους επιμέρους νευρώνες που την προκαλούν και οι οποίοι λειτουργούν σαν τις ράβδους υποδοχής κεραυνών του Lightning Field από τον Walter de Maria, εδώ επαναμαγεύουν ταυτόχρονα το οπτικό και νοητικό πεδίο του θεατή, καθιστώντας τη θέαση των έργων του Σαραφιανού μία gesamkunstwerk διαχρονική εμπειρία.

Πάνος Σαραφιανός, Κόλα σε λινατσα, 80×110 cm

Η Έκθεση

Σε επιμέλεια της Κάλιας Αϊδίνη, η έκθεση στην Γκαλερί Έρση, αφιερώνεται στον μεγάλο δάσκαλο και στους σημαντικούς δημιουργούς και μαθητές του από το φημισμένο εργαστήρι της οδού Ιθάκης 85 . Είναι η πρώτη έκθεση αφιερωμένη στον Πάνο Σαραφιανό που διοργανώνεται μετά τη μεγάλη αναδρομική έκθεση στην δημοτική πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων το 1997 σε επιμέλεια Νέλλυς Κυριαζή και την αντίστοιχη της δημοτικής πινακοθήκης “Α.Κοντόπουλος” του Δήμου Λαμιέων.

Με το που εισέρχεται κανείς στην γκαλερί δέχεται μια σφυριά στο κεφάλι αντικρίζοντας τα έργα του Πάνου Σαραφιανού από την περίοδο 1960-1965. Έργα που σε συνεπαίρνουν με τη δυναμική τους γραφή και κουβαλώντας την εμπειρία της κατοχής, του εμφυλίου και της μετεμφυλιακής Ελλάδας, σε καταβυθίζουν στις υπαρξιακές αγωνίες και κραυγές, που ταλανίζουν το σύγχρονο άνθρωπο πέρα από ιστορικά και τοπικά σύνορα. Έργα που όμως ταυτόχρονα, με τις δίνες τους, συνταυτίζουν τη μορφή με τον γύρω κόσμο της, αναδεικνύοντας ότι αυτή η αγωνία δεν οδηγεί στην κατάθλιψη και την παραίτηση, αλλά στον δημιουργικό χορό της αναζήτησης διεξόδου μέσα από την αξιοπρέπεια και τη διαπάλη. Άλλωστε, δίπλα τους, ο παλλόμενος σταυρός του 1967-1968, βρίσκει ακριβώς τη διέξοδο μέσα από την εξέγερση, για να καταλήξει στα σινιάλα ενός καινούργιου κόσμου, στην τελευταία περίοδο της δουλειάς του, που μπορεί κανείς να δει στο www.panossarafianos.gr. Δίπλα στα έργα του Πάνου Σαραφιανού το διάφωτο κεραμικό της Μαίρης Χατζηνικολή-Σαραφιανού αποτυπώνει όλη τη θλίψη και το πένθος της απώλειας του συντρόφου της. Όμως ταυτόχρονα, το ίδιο έργο καταυγάζει το φως που σε όλη της ζωή της αναζητούσε η Χατζηνικολή και που κατέκτησε στις πρωτότυπες σε παγκόσμιο επίπεδο διάφωτες πορσελάνες της, και στη συνέχεια με τις φωτογραφίες της που μπορεί κανείς να δει στο www.maryhatzinikoli.gr.

Οι Μαθητές

Απέναντι, τη θλίψη μέσα στην αξιοπρέπεια και την αξιοπρέπεια μέσα στη θλίψη αποτυπώνει το τραυματισμένο άγαλμα του Κυριάκου Κατζουράκη (W.E. 3 2018), ενώ το υπαρξιακό “Αίνιγμα του καθρέφτη” του Χρόνη Μπότσογλου αφήνει τον τραυματισμένο εαυτό να αναρωτιέται πού χάνεται μέσα από το γηρασμένο είδωλό του. Στην ίδια κατεύθυνση, οι μυστικές σκέψεις του Δήμου Σκουλάκη, σουρεαλιστικός συνδυασμός της Απαγορευμένης Αναπαραγωγής και του Υιού του Ανθρώπου του Ρενέ Μαγκρίτ, καταγράφουν την ειρωνεία της διαρκούς αναζήτησης της ταυτότητας, που πάντα κρύβεται και λείπει, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η αναζήτηση αυτή δεν είναι διαρκής, αγωνιώδης και υπερφυσική (άλλωστε το βιβλίο στον πίνακα είναι οι Περιπέτειες του Άρθουρ Γκόρντον Πυμ του Έντγκαρ Άλαν Πόε). Η σουρεαλιστική ειρωνεία γίνεται οικοδομικό υλικό για τον Κυριάκο Ρόκο, που άλλοτε χτίζει το στιβαρό πορτρέτο της σύγχρονης μηχανολογικής, αλλά και ναρκισσιστικής μας ταυτότητας στο Χαμόγελο της Χαρμολύπης και άλλοτε εξακοντίζει μινιμαλιστικά την ειρωνεία στην Ανάβαση του Μηδενός, που κατακτώντας την πολυπόθητη καρέκλα της εξουσίας γίνεται τολκινικό δαχτυλίδι της δύναμης, παραμένοντας βέβαια πάντα μηδενικό.

Πολλά από τα έργα της έκθεσης αφήνουν την πόλη να εκφράσει την θλίψη, το πένθος, την αγωνία του δυστοπικού περιβάλλοντος, το οποίο έχουμε αφήσει να μας καθορίζει και στο οποίο ο άνθρωπος απουσιάζει ή δεν είναι παρά μια μνήμη που διαρκώς χάνεται και σε καλεί να την αναζητήσεις, ακόμα και αν είναι η ίδια σου οικογένεια, όπως αποτυπώνει το υπέροχο παράθυρο του Πέτρου Ζουμπουλάκη (Οδός Σόλωνος 1971), το ρυθμικά μακάβριο Άτιτλο του Γρηγόρη Σεμιτέκολο, το κραυγάζον τοπίο του Φώτη Σαρρή, ακόμα και η φασματική Ακρόπολη του Αποστόλη Τσιρογιάννη, ενώ και τα φασματικά πορτρέτα της Έφης Φουνκ, στις νεκρικές μνήμες του Φαγιούμ παραπέμπουν.

Ο Σπύρος Κουρσάρης χτίζει κόσμους για να αποφύγει την αφόρητη πρωτογενή μνήμη, όμως η Απεχθής Μνήμη (2012) της φτωχογειτονιάς και της φαβέλας, είναι παρούσα και σήμερα και μας κάνει να αναρωτηθούμε αν η πάντα παρούσα στο έργο του νότα αισιοδοξίας -εδώ η μπάλα του παιδιού- δεν έχει βρωμίσει και το παιδί δεν έχει σκοτωθεί από σφαίρα αστυνομικού ή δεν έχει πνιγεί στον πάτο του Αιγαίου. Μια άλλη παρούσα απεχθής μνήμη, αυτή της πειθάρχησης και της καταστολής, μας διατάζει από τα βάθη του Άτιτλου 1964 του Μάκη Θεοφυλακτόπουλου και καθορίζει τις προσωπογραφίες μας, όπως και το 1974 στο έργο του Στέργιου Στασινόπουλου. Άλλωστε και οι εμφανισιακά εύπλαστες Αλυσίδες 2022 του Σωτήρη Σόρογκα αποκαλύπτονται με μια προσεκτικότερη ματιά εξίσου συμπαγείς.

Μια σειρά από νεκρές φύσεις (του Ηλία Δεκουλάκου, του Αλέκου Φασιανού, του Αντώνη Απέργη, του Παύλου Σάμιου, του Λευτέρη Κανακάκη, του Στέφανου Δασκαλάκη, αλλά και τα Μολύβια του Γιάννη Βαλαβανίδη) διαπνέονται κι αυτές από μια σταθερά αξιοπρεπή θλίψη ή μια ήρεμη αισιοδοξία, αποτελούν όμως και μια αναφορά στο δάσκαλο, που τόσο βαρύτητα έδινε στην εκμάθηση του Σχεδίου. Σχέδιο, βάση της δημιουργίας και οικοδομικό υλικό για καινούργιους κόσμους, όπως αποτυπώνεται στο Μέσα από την Πέτρινη Σιωπή του Χαράλαμπου Δαραδήμου. Άλλωστε και η Καρέκλα του Παρασκευά του Κυριάκου Μορταράκου μπορεί να αποτυπώνει την απώλεια μέσα στα πράγματα του δωματίου, όμως το ίχνος της διαγραφής αποτελεί στο έργο του και το οικοδομικό υλικό της δημιουργίας. Δεν είναι μήπως, όπως μας θυμίζει ο Βαγγέλης Δημητρέας, η απουσία του προσώπου, αλλά και η τόσο έντονη παρουσία της σκέψης διανοητών, όπως ο Νίκος Πουλαντζάς, που αποτελεί το θεμέλιο για την οικοδόμηση ενός συλλογικά δημιουργικού καινούργιου κόσμου; Ενός καινούργιου ταξιδιού σε ανεξερεύνητες μεν αλλά γοητευτικές θάλασσες, όπως αυτές που αποτυπώνονται στο Θαλασσινό του Βλάσση Κανιάρη (με μια ματιέρα που προεικονίζει τους συγκλονιστικούς τοίχους του), ή στις αέρινες, αλλά και έντονες πτυχώσεις της Ρουμπίνας Σαρελάκου και που μπορεί να μας οδηγήσει στα γκωγκενικά τοπία μαγικού ρεαλισμού της Λυδίας Σαρρή; Ίσως από εκεί να μας βλέπει και να χαμογελά του Άτιτλο 1960 του Πάνου Σαραφιανού.

Πάνος Σαραφιανός, Κόλλα σε χαρτί, 1959-60

Πέρα όμως από τα έργα η έκθεση αναδεικνύει και την πρωτοπόρα διδασκαλία του Σαραφιανού. Εύκολα κανείς αντιλαμβάνεται ότι ο Σαραφιανός, που βρήκε τη δυναμικότητα της δημιουργικής του έκφρασης μέσα από τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό, δεν προσπάθησε να δημιουργήσει “σχολή”. Αντίθετα προσπάθησε να βοηθήσει τους μαθητές του να βρουν τους δικούς τους δρόμους δημιουργικής έκφρασης. Από τις διηγήσεις ξέρουμε ότι εμφανιζόταν “αυστηρός” μόνο όταν οι μαθητές ξεστράτιζαν από το δρόμο τους, προσπαθώντας να αναπαράγουν νόρμες και συνταγές “επιτυχίας” ή όταν ταλαντεύονταν ή εγκατέλειπαν την προσπάθεια. Κι όταν αυτό συνέβαινε λόγω ανέχειας, οι πόρτες του εργαστηρίου ήταν ανοικτές, όχι μόνο για την εκμάθηση χωρίς οικονομικό αντάλλαγμα, αλλά και για τη φιλοξενία. Αυτό το πνεύμα ελευθερίας, σεβασμού για την προσωπικότητα και αγάπης που έδειχνε ο δάσκαλος για τους μαθητές του, το δείχνουν και οι μαθητές που με συγκίνηση και αγάπη μίλησαν και μιλάνε για το δάσκαλο τους. Και όσοι συμμετείχαν στην έκθεση και πολλοί περισσότεροι ακόμα. Ο Αγγελάκης, η Αλαφούζου, ο Βλαχόπουλος, η Δίγκα, ο Μήλιος, η Μπάετ για να αναφέρουμε μόνο ελάχιστους. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί μαθητές, ανεξάρτητα από τους δημιουργικούς δρόμους που επέλεξαν, συμμερίστηκαν τα οράματα του δασκάλου και συμμετείχαν μαζί με άλλους καλλιτέχνες, όπως ο Χαίνης, ο Κλουβάτος, ο Κοκκινίδης στην ομάδα τέχνης α, που προσπάθησε να φέρει τα λαϊκά στρώματα σε επαφή με τη σύγχρονη τέχνη ή προετοιμάστηκαν για να συμμετάσχουν στο συμβολικό ταξίδι του Λόφου, όπου καλλιτέχνες και μη θα συνδημιουργούσαν με σεβασμό στη φύση για να συμβάλλουν στο μεγάλο θαύμα της ζωής με το δικό τους “μικρό θαυματάκι” σύμφωνα με την προσφιλή φράση του δημιουργού.

Inks on paper

Τα ενεργειακά μελάνια του Σαραφιανού αναμοχλεύουν στο τυπωμένο μελάνι της εξαιρετικής έκδοσης του 1997 για τη μεγάλη αναδρομική του καλλιτέχνη στη Δημοτική Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων με πρόλογο της Νέλλυς Κυριαζή.

Λόφος Art Project

Αυτό το διάλογο για την τέχνη και τη ζωή θα προσπαθήσουμε να αναζωογονήσουμε στο Λόφος art project. Kι αν το παλιό νεοκλασικό της οδού Ιθάκης 85, με τη σκάλα που έτριζε, έχει προ πολλού αποδημήσει δια της μεθόδου της αντιπαροχής, στην οδό Βελβενδού 39 στην Κυψέλη πρόκειται να λειτουργήσει ένας μεγάλος χώρος, όπου με πνεύμα ελευθερίας και φιλοξενίας να ξαναυφανθεί το νήμα του μεγάλου happening της ομορφιάς και της ανθρωπιάς, στο οποίο αφιερώθηκε η ζωή και το έργο του Πάνου Σαραφιανού.

Φαίη Τζανετουλάκου-Δημήτρης Σαραφιανός

Κεντρική φωτογραφία θέματος: Πάνος Σαραφιανός, Κόλλα σε λινάτσα

Διαβάστε επίσης:

«Πάνος Σαραφιανός – Το εργαστήρι ζωγραφικής, Ιθάκης 85»: Ομαδική έκθεση στην γκαλερί Έρση