Σολομών Νικρίτιν – Τζορτζ Γκρος: έκθεση από το ΚΜΣΤ στη Μονή Λαζαριστών

Το «θηριοτροφείο» της βερολινέζικης καθημερινότητας του Μεσοπολέμου, τα ιδιαίτερα «μνημεία» μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο στη Ρωσία (1919-1920), δύο σημαντικοί καλλιτέχνες, ο ανερχόμενος ναζισμός στη Γερμανία, η σταλινική απολυταρχία, οι άνθρωποι σε σύγχυση και απόγνωση και μια κοινωνία σε παρακμή, είναι οι άξονες της νέας έκθεσης του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης – Συλλογή Κωστάκη στη Μονή Λαζαριστών που φέρει τον τίτλο «Σολομών Νικρίτιν – Τζορτζ Γκρος. Πολιτικός Τρόμος και Κοινωνική Παρακμή στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου. Σχέδια και Χαρακτικά».

Ο Σολομών Νικρίτιν / Solomon Nikritin (Τσέρνιγκοφ Ουκρανίας,1898-Μόσχα, 1965) ήταν ένας εβραϊκής καταγωγής πολυσχιδής δημιουργός που δεν είχε περιοριστεί μόνο στη ζωγραφική. Στο αρχείο του διασώζεται ένας μεγάλος αριθμός φιλοσοφικών δοκιμίων, θεατρικών έργων και κινηματογραφικών σεναρίων, ενώ είχε αναπτύξει μια πρωτότυπη εικαστική θεωρία, την οποία ονόμαζε «προβολισμό» σχετικά με τη σύνδεση της ζωγραφικής με το θέατρο και τον κινηματογράφο.

Αφού έζησε την φρίκη του Εμφυλίου Πολέμου το 1919-1920, δημιούργησε μια σειρά από σχέδια που τα ονόμασε «Πόλεμος» και στα οποία καταγράφονται σκηνές ωμής βίας. Η ανθρώπινη μορφή επανέρχεται σχηματοποιημένη σε πολλές σειρές έργων του. Συχνά στα σχέδιά του απεικονίζονται μοναχικοί άνθρωποι που αδυνατούν να επικοινωνήσουν ή παράλογα συμπλέγματα ανθρώπων, ζώων και οικοδομημάτων που ονομάζει «Μνημεία». Πολλά έργα του δημιουργούν την αίσθηση ενός επικείμενου πολιτικού τρόμου και μιας απάνθρωπης κοινωνίας που υποκύπτει στον παραλογισμό αυτού του τρόμου. Ο Νικρίτιν ήταν ιδεολόγος κομμουνιστής και υποστηρικτής των μπολσεβίκων και του Λένιν, ωστόσο μέσα από το έργο του συχνά ασκεί ενδόμυχα κριτική στον ανερχόμενο απολυταρχισμό του σταλινικού καθεστώτος.

Το ΚΜΣΤ κατέχει πάνω από 400 έργα και πλούσιο αρχειακό υλικό του Σολομών Νικρίτιν ενώ το 2004 είχε πραγματοποιήσει την πρώτη αναδρομική έκθεση αυτού του καλλιτέχνη.

Ο Τζορτζ Γκρος / George Grosz (Βερολίνο, 1893-1959) υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους σατιρικούς καλλιτέχνες του 20ου αιώνα. Συνιδρυτής της ομάδας Ντανταϊστών του Βερολίνου, δημιούργησε εκατοντάδες σχέδια που αποτύπωναν τις ατέλειες και τις ανισότητες της γερμανικής κοινωνίας κατά τη δεκαετία του 1920, κάποια από τα οποία δημοσιεύονταν σε λαϊκά φωτολιθογραφικά άλμπουμ. Στην έκθεση παρουσιάζεται το μεγαλύτερο και πιο σημαντικό από αυτά, με τίτλο “Ecce Homo” («Ιδού ο Άνθρωπος»), του 1923.

«Αυτά που έβλεπα με έκαναν να νιώσω μεγάλη αποστροφή για τους περισσότερους από τους συνανθρώπους μου. Όλα όσα θα μπορούσα να πω έχουν αποτυπωθεί στα σχέδιά μου» έγραψε ο ίδιος για να εξηγήσει τα χαρακτικά του που απεικονίζουν ένα τρομακτικό «θηριοτροφείο» που απαρτίζεται από διαφορετικούς ανθρώπινους χαρακτήρες της. Φανατικός πολέμιος του ναζιστικού καθεστώτος, ο Γκρος αποτυπώνει την ασχήμια και τη διαφθορά μιας κοινωνίας που ζούσε υπό τη σκιά του υπερ-πληθωρισμού και του κοινωνικού αποπροσανατολισμού στα χρόνια της ανόδου του Χίτλερ και προτού ξεσπάσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Στη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν εκπαιδευτικά προγράμματα και ξεναγήσεις για το κοινό καθώς και ημερίδα, σε ημερομηνίες που θα ανακοινωθούν.

Την Πέμπτη 5 Ιουνίου, στις 16:00, οι επισκέπτες της έκθεσης θα ξεναγηθούν από τους επιμελητές, Lutz Becker (αγγλικά) και Μαρία Τσαντσάνογλου (ελληνικά).    

Επιμέλεια έκθεσης: Lutz Becker, επιμελητής εκθέσεων-σκηνοθέτης κινηματογράφου, Μαρία Τσαντσάνογλου, ιστορικός τέχνης-διευθύντρια ΚΜΣΤ

Κείμενα επιμελητών

Μαρία Τσαντσάνογλου, Ιστορικός Τέχνης – Διευθύντρια ΚΜΣΤ

Ο Σολομών Νικρίτιν (Τσέρνιγκοφ Ουκρανίας,1898 – Μόσχα, 1965) ήταν ένας εβραϊκής καταγωγής πολυσχιδής δημιουργός που δεν είχε περιοριστεί μόνο στη ζωγραφική. Στο αρχείο του διασώζεται ένας μεγάλος αριθμός φιλοσοφικών δοκιμίων, θεατρικών έργων και κινηματογραφικών σεναρίων, ενώ είχε αναπτύξει μια πρωτότυπη εικαστική θεωρία, την οποία ονόμαζε «προβολισμό» σχετικά με τη σύνδεση της ζωγραφικής με το θέατρο και τον κινηματογράφο.

To 1919-20 έζησε την φρίκη του Εμφυλίου Πολέμου και το 1922-23 δημιούργησε μια σειρά από σχέδια που τα ονόμασε «Πόλεμος» και όπου καταγράφονται σκηνές βίας. Το 1921, μαζί με τους Αλεξάντρ Λαμπάς, Σεργκέι Λουτσίσκιν, Κλίμεντ Ρέντκο, Μιχαήλ Πλαξίν και Αλεξάντρ Τίσλερ, ίδρυσε την ομάδα «Προβολισμός» και στη συνέχεια την ομάδα «Ηλεκτροοργανισμός», η οποία διοργάνωσε έκθεση στο Μουσείο Ζωγραφικής Παιδείας της Μόσχας (1922). Συμμετείχε στην Πρώτη Έκθεση Ρωσικής Τέχνης στο Βερολίνο (1922) και στο Άμστερνταμ (1923). Το 1922 επίσης σχημάτισε την ομάδα των Προβολιστών με το όνομα «Μέθοδος». Συμμετείχε στην Πρώτη Διαλογική Έκθεση των Ενώσεων Δραστικής Επαναστατικής Τέχνης στη Μόσχα (1924) και υπέγραψε τη διακήρυξη των Προβολιστών στον κατάλογό της.

Το 1931 ήταν μέλος της ομάδας ΙΖΟΜΠΡΙΓΚΑΝΤΑ, ενώ από το 1922 εργαζόταν στο Μουσείο Ζωγραφικής Παιδείας, ως επικεφαλής του Τμήματος Ανάλυσης. Τα χρόνια 1922-1930 δίδαξε στη Σχολή Καλλιτεχνικής Παιδείας της πόλης Ριαζάν.
Χαρακτηριστικό στοιχείο του έργου του Νικρίτιν ήταν η εμμονή του στην εξάντληση του θέματος μέσα από σχέδια που αποτελούσαν ένα θεματικό κύκλο. Πίστευε έτσι, ότι το έργο τέχνης είναι ένα προϊόν που θα διαμορφωθεί στο μυαλό του θεατή και έδινε έμφαση στη διαδικασία τόσο της παραγωγής όσο και της πρόσληψης, παρά στο τελικό αποτέλεσμα. Η ανθρώπινη μορφή επανέρχεται σχηματοποιημένη σε πολλές σειρές έργων του. Συχνά στα έργα του απεικονίζονται μοναχικοί άνθρωποι που αδυνατούν να επικοινωνήσουν ή παράλογα συμπλέγματα ανθρώπων, ζώων και οικοδομημάτων που δημιουργούν την αίσθηση ενός επικείμενου πολιτικού τρόμου και μιας κοινωνίας που υποκύπτει στον παραλογισμό αυτής της βίας. Παρόλο που ο Νικρίτιν ήταν ιδεολόγος κομμουνιστής, μέσα από το έργο του συχνά ασκεί ενδόμυχα κριτική στον ανερχόμενο απολυταρχισμό του σταλινικού καθεστώτος.

Ήδη από την δεκαετία του 1920 συναντούμε έργα που περιέχουν συνθέσεις με ιδεολογικό προσανατολισμό χωρίς όμως να ακολουθείται η αισθητική μέθοδος του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού, κάτι για το οποίο ο Νικρίτιν θα υποστεί σκληρή λογοκρισία στη δεκαετία του 1930.

Το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης κατέχει 234 έργα του καλλιτέχνη. Σε συνεργασία με την  Κρατική Πινακοθήκη Τρετυακόφ, διοργάνωσε την πρώτη παγκόσμια αναδρομική του έκθεση στη Θεσσαλονίκη, τον Ιανουάριο του 2004.

Lutz Becker, Επιμελητής εκθέσεων – Κινηματογραφιστής
‘George Grosz – ECCE HOMO’

Ο George Grosz (Βερολίνο, 1893-1959) υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους σατιρικούς καλλιτέχνες του 20ου αιώνα. Συνιδρυτής της ομάδας Ντανταϊστών του Βερολίνου, δημιούργησε εκατοντάδες σχέδια που αποτύπωναν τις ατέλειες και τις ανισότητες της γερμανικής κοινωνίας κατά τη δεκαετία του 1920, κάποια από τα οποία δημοσιεύονταν σε λαϊκά φωτολιθογραφικά άλμπουμ. Η έκθεση αυτή παρουσιάζει το μεγαλύτερο και πιο σημαντικό από αυτά, με τίτλο “Ecce Homo” («Ιδού ο Άνθρωπος»), του 1923.

Τα σχέδια απεικονίζουν ένα τερατώδες θηριοτροφείο που απαρτίζεται από διαφορετικούς ανθρώπινους χαρακτήρες της βερολινέζικης καθημερινότητας και αποτυπώνουν την ασχήμια και τη διαφθορά μιας κοινωνίας που ζούσε υπό τη σκιά του υπερ-πληθωρισμού και του κοινωνικού και πολιτικού αποπροσανατολισμού. Στους δρόμους της πόλης, στα εργατικά χαμόσπιτα, στα άθλια μπαρ και στους οίκους ανοχής βρίσκονται προαγωγοί, τυχοδιώκτες, πόρνες, ζητιάνοι, απόστρατοι στρατιώτες, μια στημένη άρχουσα τάξη και μια ανερμάτιστη μικρο-μπουρζουαζία, που χορεύουν μέσα στην παρακμή τον χορό του θανάτου.  

Η σειρά “Ecce Homo” δείχνει τον Grosz στο απόγειο της τέχνης του. Αυτό που τον κάνει τόσο μοναδικό είναι το ότι συνδύασε την κοινωνική κριτική και τη δηκτική οξυδέρκεια μιας ευφυούς σάτιρας με τις φορμαλιστικές καινοτομίες των πρωτοποριών του Μοντερνισμού. Οι αιχμηρές σαν ξυράφια γραμμές του κατατέμνουν τη ζωή του Βερολίνου με συγκλονιστική οξύτητα και βάναυσο χιούμορ. Τα σχέδια ποικίλουν από αδρές σαν γράφιτι έως περίπλοκες φουτουριστικές συνθέσεις που παρουσιάζουν σκηνές δρόμου μέσα από πολλαπλές οπτικές γωνίες. Ανθρώπινες φιγούρες διαδέχονται η μία την άλλη, με αυστηρά αντικειμενικές σπουδές προσώπων και εκφράσεων, όπου ακόμα και η κάθε τρίχα και η κάθε ρυτίδα αντανακλούν κάποιο προσωπικό ελάττωμα ενώ το κάθε μάτι γυαλίζει από μοχθηρία ή φόβο. Οι εικόνες αυτές αποτελούν μια καυστική ματιά στη Γερμανία των τραυματικών χρόνων που οδήγησαν στη δικτατορία των Ναζί.
Λίγο μετά την έκδοση του “Ecce Homo” το 1923, όλα τα διαθέσιμα αντίτυπα κατασχέθηκαν από την αστυνομία του Βερολίνου και ο Grosz μαζί με τον εκδότη του διώχθηκαν με την κατηγορία της προσβολής των ηθών. Οι Ναζί διέταξαν να καταστραφούν όλα τα προσβλητικά τυπώματα και σχέδια, τα οποία ρίχτηκαν σε δημόσια πυρά τον Μάιο του 1933. Το ίδιο έτος ο Grosz μετοίκησε στις ΗΠΑ. Όσο ήταν εξόριστος δυσφημίστηκε στη Γερμανία ως «καλλιτέχνης – μπολσεβίκος» και τα έργα του κατείχαν σημαντική θέση στην περιβόητη έκθεση «Εκφυλισμένης Τέχνης» του 1937.

Μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη η χήρα του και οι γιοί του συνέχισαν να προωθούν το έργο του και το 1964 έδωσαν την άδεια για αναδημοσίευση του κατεστραμμένου άλμπουμ “Ecce Homo”. Αυτά είναι τα χαρακτικά που παρουσιάζονται στην παρούσα έκθεση.