Ρομπέρτο Ροσελίνι: Ο ηθικός κανόνας: Αφιέρωμα στην Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης

Τον πρωτοπόρο του ιταλικού νεορεαλισμού Ρομπέρτο Ροσελίνι (1906-1977), έναν από τους πιο σημαντικούς δημιουργούς όχι μόνον του ιταλικού αλλά και του παγκόσμιου κινηματογράφου, τιμά αυτή την εβδομάδα η Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης μέσα από το αφιέρωμα με τίτλο «Ρομπέρτο Ροσελίνι: Ο ηθικός κανόνας». Το αφιέρωμα πραγματοποιείται από την Πέμπτη 14 έως και την Κυριακή 17 Απριλίου 2016 στην αίθουσα Σταύρος Τορνές (Αποθήκη 1, Λιμάνι). 

«Δεν υπάρχει καμιά τεχνική για να καταδείξεις την πραγματικότητα. Μόνον η ηθική στάση μπορεί να το πετύχει αυτό. Η κάμερα είναι ένα επιστημονικό εργαλείο χωρίς αξία, αν δεν έχεις κάτι σημαντικό να πεις. Το να συζητάμε σήμερα για σινεμά με αυστηρά αισθητικούς όρους είναι άχρηστο. Υπάρχει μονάχα μια ερώτηση: πώς μπορείς να ξυπνήσεις τις συνειδήσεις. Το σινεμά υπάρχει μόνο με σκοπό να μας κάνει καλύτερους ανθρώπους».

Ρομπέρτο Ροσελίνι

Κοινός κανόνας των έργων του Ροσελίνι είναι η αναζήτηση ενός ηθικού κανόνα ερμηνείας και προσέγγισης της πραγματικότητας, κατά την οποία η μόνη σκηνοθετική οδηγία είναι η «αγάπη προς τον πλησίον» και μοναδικός στόχος η πνευματική αφύπνιση και η ανάδειξη της κοινωνικής συνείδησης. Η κάθε ταινία, σύμφωνα με τον Ροσελίνι, «πρέπει να είναι όχι μονάχα ένα αυθεντικό αποτύπωμα του πραγματικού, αλλά να έχει ως αφετηρία μια ηθική άποψη από την οποία να βλέπει τον κόσμο. Κατόπιν γίνεται και μια αισθητική άποψη, αλλά το σημείο εκκίνησης είναι πάντα η ηθική διάσταση». Έτσι, μόνον όταν το σινεμά αναγάγει τις αισθητικές του αρχές και αξίες στην σφαίρα της ηθικής, η αλήθεια ζωής που βλέπουμε στην οθόνη έχει τέτοια δύναμη που μοιάζει πιο αληθινή και από την πραγματική ζωή.

Στο πλαίσιο του αφιερώματος θα προβληθούν τέσσερις ταινίες του Ρομπέρτο Ροσελίνι. Πρόκειται για τα φιλμ Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη (1945), Στρόμπολι (1949), Ευρώπη 51 (1951) και Ταξίδι στην Ιταλία (1953).

Αξίζει να θυμηθούμε ότι:

– Το φιλμ Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη καθιέρωσε την Άννα Μανιάνι σαν μία από τις σημαντικότερες ιταλίδες ηθοποιούς και την οδήγησε σε μια λαμπρή διεθνή καριέρα.

– Η ταινία Στρόμπολι είναι η πρώτη από τις έξι συνολικά που γύρισε το ζεύγος Ίνγκριντ Μπέργκμαν- Ρομπέρτο Ροσελίνι.

– Αξεπέραστη στιγμή του έργου του Ροσελίνι, αλλά και του παγκόσμιου σινεμά είναι το Ταξίδι στην Ιταλία, ταινία που θεωρείται ο θεμέλιος λίθος του κινηματογραφικού μοντερνισμού, καταχωρημένη σήμερα σχεδόν σε όλες τις λίστες των δέκα καλύτερων ταινιών όλων των εποχών.

Πρόγραμμα προβολών:

Πέμπτη 14 Απριλίου

19:00  Ευρώπη 51

21:30  Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη

Παρασκευή 15 Απριλίου

19:00  Ταξίδι στην Ιταλία

21:30  Στρόμπολι

Σάββατο 16 Απριλίου

19:00 Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη

21:30  Ταξίδι στην Ιταλία

Κυριακή 17 Απριλίου

19:00  Στρόμπολι

21:30  Ευρώπη 51

Οι ταινίες του αφιερώματος:

Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη / Roma città aperta

(Ιταλία, 1945)

Σκηνοθεσία: Ρομπέρτο Ροσελίνι. Σενάριο: Sergio Amidei, Federico Fellini, Roberto Rossellini. Ηθοποιοί: Anna Magnani, Aldo Fabrizi, Marcello Pagliero. Ασπρόμαυρη, 103΄.

Το 1945, με τη βοήθεια του φίλου του Φεντερίκο Φελίνι στο σενάριο αλλά έχοντας και ένα δικό του φιλμικό υλικό τραβηγμένο από την περίοδο της ναζιστικής κατοχής και της ιταλικής αντίστασης, ο Ρομπέρτο Ροσελίνι θα αφηγηθεί τρεις μέρες του Μαρτίου του 1944 στη Ρώμη, η οποία υπό γερμανική πλέον κατοχή βιώνει τη βάναυση συμπεριφορά των κατακτητών. Ο Τζιόρτζιο, καταζητούμενος με την υποψία ότι είναι μέλος μιας αντιστασιακής ομάδας, καταφεύγει στο φίλο του Φραντσέσκο που πρόκειται να παντρευτεί τη χήρα Πίνα. Οι δυο τους, με τη βοήθεια ενός ιερέα, επιχειρούν να τον βοηθήσουν να φύγει από την πόλη με πλαστή ταυτότητα. Ενώ το ζευγάρι ετοιμάζεται να παντρευτεί την επόμενη μέρα, κάποιο πρόσωπο από το περιβάλλον του Τζιόρτζιο τον καταδίδει στους Γερμανούς βάζοντας σε κίνδυνο τις ζωές όλων…

Αναμειγνύοντας τον πραγματικό με τον φιλμικό χρόνο και τη μυθοπλασία με το ντοκιμαντέρ, η Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη θεωρείται η απαρχή του νεορεαλισμού, ενός από τα σημαντικότερα μεταπολεμικά κινηματογραφικά κινήματα με σαφή ηθικό-πολιτικό χρωματισμό. Γυρισμένη με πενιχρά μέσα, σε μια εποχή εξαιρετικά δύσκολη, η ταινία μετατρέπει την ένδεια των μέσων σε αισθητικό πλεονέκτημα. Πολλές από τις σκηνές της γυρίστηκαν σε εξωτερικούς χώρους την εποχή που η πόλη ήταν ακόμα σε κατοχή. Η χρήση τόσο επαγγελματιών όσο και ερασιτεχνών ηθοποιών δεν αποβαίνει σε βάρος της ταινίας, αλλά της δίνει μια απίστευτη δύναμη και αυθεντικότητα, παρά το σχετικά μελοδραματικό σενάριό της. Επιπροσθέτως, η ελεύθερη κίνηση της κάμερας, το «υποτυπώδες συνεργείο», το στοιχειώδες μοντάζ, το αυτοσχεδιαστικό σενάριο και το ασύγχρονο γύρισμα που συναντάμε στην ταινία είναι στα βασικά χαρακτηριστικά της νεορεαλιστικής τεχνοτροπίας. Σε ιδεολογικό επίπεδο, ενδιαφέρον παρουσιάζει η κοινή μοίρα του αριστερού παρτιζάνου και του καθολικού ιερέα που ενόχλησε τόσο την αριστερά όσο και τη δεξιά. Όμως κατά βάση ο Ροσελίνι είναι ουμανιστής και ερευνά την κοινή μοίρα των ανθρώπων κάτω από αντίξοες συνθήκες. Τέλος να σημειώσουμε ότι η ταινία αυτή καθιέρωσε την Άννα Μανιάνι σαν μια από τις σημαντικότερες ιταλίδες ηθοποιούς και την οδήγησε σε μια λαμπρή διεθνή καριέρα.

Στρόμπολι / Stromboli, terra di Dio

(Ιταλία – ΗΠΑ, 1949)

Σκηνοθεσία: Ρομπέρτο Ροσελίνι. Σενάριο: Roberto Rossellini, Sergio Amidei, Gian Paolo Callegari, Art Cohn, Renzo Cesana, Félix Morlión. Ηθοποιοί: Ingrid Bergman, Mario Vitale, Renzo Cesana. Ασπρόμαυρη, 107΄.

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Καρίν (Ίνγκριντ Μπέργκμαν), μια νεαρή Λιθουανή, βρίσκεται κλεισμένη σ’ ένα στρατόπεδο προσφύγων. Μην έχοντας άλλο τρόπο διαφυγής, αποφασίζει να δεχθεί την πρόταση γάμου του Αντόνιο, ενός νεαρού ιταλού φύλακα του στρατοπέδου και τον ακολουθεί στον τόπο καταγωγής του, το νησί Στρόμπολι. Ωστόσο, η ζωή στο νησί δεν διαφέρει και πολύ από τον προηγούμενο εγκλεισμό της. Η Καρίν αδυνατεί να προσαρμοστεί σ’ αυτό το αφιλόξενο φυσικό περιβάλλον και να γίνει αποδεκτή από τους στενόμυαλους κατοίκους του νησιού. Σταδιακά περιθωριοποιείται και αποξενώνεται ακόμη και από τον ίδιο της τον σύζυγο. Είναι όμως αποφασισμένη, πάση θυσία, να δραπετεύσει…

Το Στρόμπολι, η γη του Θεού, παραγωγής 1949-50, είναι μια ταινία υπέρβασης του νεορεαλισμού, γυρισμένη σε φυσικούς χώρους με πολλούς ερασιτέχνες ηθοποιούς, τους αληθινούς κατοίκους της περιοχής. Το ηφαίστειο του νησιού, με τις συνεχείς εκρήξεις του, λειτουργεί στην ταινία ως διαρκής υπόμνηση για τα αβυσσαλέα πάθη που κρύβονται κάτω από την επιφάνεια των ανθρώπινων χαρακτήρων… Είναι η πρώτη από τις έξι συνολικά ταινίες που γύρισε το ζεύγος Μπέργκμαν-Ροσελίνι, όπου ο σκηνοθέτης φιλμάρει εντυπωσιακά τη νέα του μούσα με αποκορύφωμα την αναμέτρηση της Καρίν με το ηφαίστειο, τον απελπισμένο μονόλογό της που δεν μπορεί να απευθύνεται παρά μονάχα στον ίδιο τον Θεό. Έγραψε ο Αντρέ Μπαζέν σχετικά: «Η ηρωίδα, όπως όλοι οι ήρωες του Ροσελίνι, οφείλει να λύσει μόνη της ένα ουσιαστικό ηθικό πρόβλημα και να βρει απάντηση στο ερώτημα που θα δώσει στον κόσμο το πραγματικό του νόημα».

Ευρώπη 51 / Europa 51

(Ιταλία, 1951)

Σκηνοθεσία: Ρομπέρτο Ροσελίνι. Σενάριο: Roberto Rossellini, Sergio Amidei, Gian Paolo Callegari, Art Cohn, Renzo Cesana, Félix Morlión. Ηθοποιοί: Ingrid Bergman, Alexander Knox, Ettore Giannini. Ασπρόμαυρη, 113΄.

Μια σειρά από τραγικά γεγονότα αναγκάζουν την  Ιρένε Τζέραρντ (Ίνγκριντ Μπέργκμαν) να εγκαταλείψει τον εύπορο σύζυγό της και να εισχωρήσει στον κόσμο των φτωχών. Αρχίζει να συναναστρέφεται ανύπαντρες μητέρες, που με δυσκολία βγάζουν τα προς το ζην, πόρνες, κακοπληρωμένους υπαλλήλους και ξεκινάει να επανεκτιμά τη ζωή της. Στις φτωχογειτονιές της Ρώμης, η Ιρένε συνειδητοποιεί ότι η προηγούμενη ζωή της υπήρξε μια ψευδαίσθηση γιατί στην πραγματικότητα ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε για τους φίλους της και τα συναισθήματά τους. Κυριευμένη από ενοχές, ξεκινάει να αναλογίζεται τη σημασία της εμπιστοσύνης.

Ο Ροσελίνι, επηρεασμένος από την προσωπικότητα του Άγιου Φραγκίσκου της Ασίζης, του «φτωχούλη του θεού» όπως τον αποκαλούσαν, γυρίζει μια ταινία που «ψηλαφεί» το ηθικό αδιέξοδο και την υποκρισία της αστικής τάξης, καθώς εγκλωβισμένη σε μια τυπολατρική και διαχειριστική στάση απέναντι στη ζωή, χάνει κάθε επαφή με το συναίσθημα και την κοινωνική συνείδηση. Είναι μάλιστα πρόθυμη να καταδικάσει όλους αυτούς που θα προσπαθήσουν να ξεφύγουν από το «κοπάδι». Η προσπάθεια της γυναίκας να βρει τη χαμένη ανθρώπινη ταυτότητά της συναντάει ισχυρότατες αντιδράσεις. Τελικά βρίσκεται αδύναμη ανάμεσα σε δύο κόσμους: τον δικό της που απαρνείται και στον άλλο που δεν ανήκει. Ο ουμανισμός του Ροσελίνι είναι διάχυτος και σε αυτή την ταινία, χωρίς να αποχωρίζεται την ιδιότυπη σχέση του με τα κομμουνιστικά ιδεώδη και τις αξίες της Καθολικής Εκκλησίας. Η ταινία απέσπασε το Βραβείο Σκηνοθεσίας και το Βραβείο Καλύτερης Ερμηνείας για την Ίνγκριντ Μπέργκμαν στο Φεστιβάλ Βενετίας το 1952.

Ταξίδι στην Ιταλία / Viaggio in Italia

(Ιταλία – Γαλλία, 1953)

Σκηνοθεσία: Ρομπέρτο Ροσελίνι. Σενάριο: Vitaliano Brancati, Roberto Rossellini, Colette (μυθιστόρημα). Ηθοποιοί: Ingrid Bergman, George Sanders, Maria Mauban. Ασπρόμαυρη, 90΄.

Ένας πλούσιος Βρετανός δικηγόρος, ο Αλεξάντερ (Τζορτζ Σάντερς) και η σύζυγός του Κάθριν (Ίνγκριντ Μπέργκμαν) φτάνουν στη Νάπολη για να διεκπεραιώσουν κάποια κληρονομικά θέματα. Το ταξίδι αυτό μοιάζει να είναι η τελευταία ελπίδα αναβίωσης του γάμου τους, ενός γάμου ουσιαστικά νεκρού, που σ’ αυτό το ταξίδι στον Ιταλικό Νότο παίζει το τελευταίο στοίχημα της «ανάστασής» του.

Ποιος χαράζει, τελικά, το μονοπάτι που ακολουθούν οι ήρωες αυτού του Ταξιδιού; Οι ανασφάλειες και οι φοβίες τους, τα προσωπικά τους αδιέξοδα ή το γεγονός ότι ο έρωτάς τους αργοπεθαίνει; Η ιταλική γη, όπου κυριαρχεί η σκιά του θανάτου και το γέλιο των παιδιών, ή κάποια ανεξήγητη θεία χάρη; Ο Ροσελίνι δεν εξηγεί τίποτα, δεν αποδεικνύει, αλλά «δείχνει» και  συλλαμβάνοντας απλώς τα πιο κρίσιμα στιγμιότυπα από τη δράση και τα βλέμματα του ζευγαριού, σκηνοθετεί μια από τις κορυφαίες ερωτικές ιστορίες στην ιστορία του κινηματογράφου. Δείχνει τα σώματα στην επικίνδυνη ρευστότητα της κάθε στιγμής, τα βουβά μνημεία του παρελθόντος ως φορείς αμφιλεγόμενων σημαδιών για το μέλλον, το γεμάτο μυστήρια τοπίο ως ένα  πεδίο υπαρξιακής μάχης. Με σκηνές όπως αυτή της Μπέργκμαν που συγκλονίζεται όταν βλέπει στην Πομπηία ένα ζευγάρι που χιλιάδες χρόνια πριν πέθανε από τη λάβα του ηφαιστείου αγκαλιασμένο ή αυτή με το ζευγάρι να παρασύρεται από το πλήθος στην γιορτή του Σαν Τζενάρο στη Νάπολη, το Ταξίδι στην Ιταλία (τέταρτη  συνεργασία του σκηνοθέτη με την Σουηδή ηθοποιό), θεωρείται ο θεμέλιος λίθος του κινηματογραφικού μοντερνισμού και σήμερα είναι  καταχωρημένη σχεδόν σε όλες τις λίστες των δέκα καλύτερων ταινιών όλων των εποχών.