Κωνσταντίνος Στεφανής – Ειρήνη Μαρινάκη: Ο Κάλας είναι ένας διανοούμενος με διαχρονικό λόγο

Με αφορμή την έκθεση Restructuring the Mirrors of The Mind by Nicolas Calas, η οποία φιλοξενείται στη γκαλερί Ζουμπουλάκη και επιμελήθηκαν η Ειρήνη Μαρινάκη, ο Κύριλλος Σαρρής και ο Κωνσταντίνος Στεφανής, το Culture Now μίλησε με τους δύο από τους τρεις επιμελητές. Η έκθεση αποτελεί μια παρουσίαση εκ νέου της ιστορικής έκθεσης Mirrors of the Mind του Νίκόλαου Κάλας, η οποία παρουσιάστηκε στη γκαλερί Ζουμπουλάκη τον Μάιο του 1977, και που σήμερα είναι εμπλουτισμένη και με αρχειακό υλικό.

Συνέντευξη: Στρατής Παντάζης

Culture Now: Θέλετε να μας μιλήσετε λίγο για το θέμα της έκθεσης και τα έργα που θα δουν οι επισκέπτες;

Κωνσταντίνος Στεφανής: Στη γκαλερί Ζουμπουλάκη παρουσιάζουμε την επανέκθεση Restructuring the Mirrors of the Mind by Nicolas Calas/Ανασκευάζοντας τους Καθρέφτες του Νου του Νικόλαου Κάλας που περιλαμβάνει τα «πολλαπλά» έργα των Vincenzo Agnetti, Arakawa, Joseph Beuys, Marcel Broodthaers, Richard Hamilton, Roy Lichtenstein, Bruce Nauman, Meret Oppenheim, Robert Rauschenberg, Man Ray και James Rosenquist. Τα έργα ανήκουν στη γκαλερί και προέρχονται από το πορτφόλιο Mirrors of Mind που επιμελήθηκε ο Νικόλαος Κάλας σε συνεργασία με τη Marian Goodman (Multiples Inc.) το 1975.  Στην Αθήνα η έκθεση Mirrors of the Mind (Καθρέφτες του Νου) παρουσιάστηκε στη γκαλερί Ζουμπουλάκη τον Μάιο του 1977 καθώς ο Κάλας υπήρξε στενός φίλος και συνεργάτης με τον Τάσο και την Πέγκυ Ζουμπουλάκη. Με την ευκαιρία συμπλήρωσης σχεδόν 40 χρόνων παρουσιάζουμε την έκθεση Restructuring the Mirrors of the Mind by Nicolas Calas η οποία αποτελεί μια ιστορική επανέκθεση (restaging) του πορτφόλιο Mirrors of the Mind μαζί με σπάνιο αρχειακό υλικό που περιλαμβάνει γράμματα του Κάλας, των καλλιτεχνών που συμμετέχουν, ένα χειρόγραφό ποίημα από την ποιητική του συλλογή Οδός Νικήτα Ράντου, διάφορα αποκόμματα εφημερίδων καθώς και τους καταλόγους που συνοδεύουν το πορτφόλιο. Το αρχειακό υλικό της γκαλερί Ζουμπουλάκη συμπληρώθηκε από το αρχείο Nicolas and Elena Calas της Βιβλιοθήκης των Βορείων Χωρών στην Αθήνα που ανήκει στο Louisiana Museum of Modern Art της Δανίας (Nicolas Calas Estate). Με αφορμή την κεντρική έκθεση η γκαλερί παρουσιάζει και μια σειρά από έργα που πραγματεύονται την έννοια του καθρέφτη και της αντανάκλασης από τους Διαμαντή Αϊδίνη, Κώστα Βαρώτσο, Νικόλαο Κάλας, Χάρη Κοντοσφύρη, Γιάννη Μιχαηλίδη, Κύριλλο Σαρρή, Νίκο Τρανό, Michelangelo Pistoletto και Takis. Η έκθεση θα διαρκέσει από τις 20 Οκτωβρίου έως τις 19 Νοεμβρίου 2016.Την επιμέλεια της έκθεσης έχουμε αναλάβει μαζί με τον Κύριλλο Σαρρή και σε συνεργασία με την κα Δάφνη Ζουμπουλάκη και την οργανωτική υποστήριξη της κα Νίκης Παπασπύρου.

Culture Now: Τι ήταν αυτό που σας οδήγησε να συμμετάσχετε ως συνεπιμελητές σε αυτή την αναβίωση; Πιστεύετε ότι το θέμα της έκθεσης είναι επίκαιρο στις μέρες μας;

Ειρήνη Μαρινάκη: Εκτός από την αγάπη μας για τον Κάλας, ως ερευνητές και αναγνώστες του έργου του, θέλαμε να παρουσιάσουμε ένα από τα σημαντικότερα πορτφόλιο που κατά την γνώμη μας συγκεντρώνει εξαιρετικά έργα ιδιαίτερου εικαστικού και εννοιολογικού ενδιαφέροντος.  Επίσης, θέλουμε να τονίσουμε και την αξία του κειμένου του Κάλας που αναφέρεται στα έργα αυτά, όπως δημοσιεύθηκε στον κατάλογο του Mirrors of the Mind που τα συνοδεύει. Ο Κύριλλος Σαρρής διαβάζει και ερευνά το έργο του Κάλας εδώ και πολλά χρόνια. Έχει επίσης συνεπιμεληθεί το βιβλίο του Κάλας Η Τέχνη την Εποχή της Διακύβευσης από τις εκδόσεις Άγρα (1997) καθώς και τη μετάφραση των αφορισμών του Κάλας στα ελληνικά. Η ιδέα της επανέκθεσης του πορτφόλιο Mirrors of the Mind στη γκαλερί Ζουμπουλάκη ήταν δική του, και την συζητά ήδη από το 2000. Εγώ εξερευνώ το έργο του Νικόλαου Κάλας εδώ και δύο δεκαετίες, καθώς έχω εκπονήσει και την διδακτορική μου διατριβή για την κριτική, την επιμέλεια εκθέσεων και τις διαλέξεις του Κάλας (αναμένεται από τις εκδόσεις Routledge). Ο Κωνσταντίνος Στεφανής ασχολείται με την ιστορία των εκθέσεων και το θέμα της διατριβής του ήταν σχετικό με την απαρχή και την ιστορία των αναδρομικών εκθέσεων, τον ενδιαφέρει επίσης ιδιαίτερα και το φαινόμενο τον επανεκθέσεων. Τα θέματα τoυ αντικατοπτρισμού, της αντανάκλασης, του άλλου εαυτού,  της εξερεύνησης των διαστάσεων του τόπου και του χρόνου, της αναζήτησης του «αληθινού»  μέσω των ψευδαισθήσεων και ούτω καθεξής, είναι νομίζουμε πάντα διαχρονικά και επίκαιρα, όπως είναι και τα κείμενα του Κάλας.

Culture Now: Ως θεατής, σίγουρα απόλαυσα την έκθεση, γιατί μου δόθηκε η ευκαιρία να δω από κοντά το επιμελητικό έργο του Κάλας  και τα έργα σημαντικών καλλιτεχνών. Σχετικά με την τάση των επανεκθέσεων (restaging) από μουσεία, έχει αναφέρθει ότι τα μουσεία τείνουν να μετατρέπονται σε χώρους-μηχανές εμπειρίας, διασκέδασης και θεάματος. Οι εκθέσεις αυτού του είδους προσφέρουν υποκατάστατα συγκινήσεων και όχι πραγματικές προκλήσεις. Η έκθεση του Κάλας στην γκαλερί Ζουμπουλάκη διατρέχει αυτό τον κίνδυνο;

ΚΣ: Ίσως τα μεγάλα μουσεία πλέον να έχουν κάποια από αυτά τα στοιχεία που αναφέρετε. Δηλαδή να δημιουργούν περιβάλλοντα ως «θεματικά πάρκα» της ιστορίας της τέχνης, με οδηγό ιστορικές αναδρομές και ιδιαίτερα αναπαραστάσεων  και αναβιώσεων ιστορικών περφόρμανς κτλ. Ο ίδιος ο Κάλας έκανε κριτική σε τέτοιου είδους εκθέσεων blockbuster ήδη από την δεκαετία του 60’ και έχει γράψει καυστικές κριτικές σχετικά με την εκμετάλλευση κινημάτων όπως του υπερρεαλισμού από μεγάλα μουσεία όπως το MoMA κα. Μία επανεκθέση όμως, ειδικά όπως παρουσιάζεται στην Restructuring the Mirrors of the Mind, καθιστά πλέον ένα σημαντικό εργαλείο για την ιστορία των εκθέσεων, όπως τελικά και για την ιστορία της τέχνης. Η συγκεκριμένη έκθεση μας δίνει την δυνατότητα να δούμε αυτά τα σημαντικά έργα (για πολλούς λόγους που δεν μας φτάνει ο χώρος και ο χρόνος να αναλύσουμε εδώ) συγκεντρωμένα όπως τα επέλεξε ο Κάλας και να μάθουμε περισσότερα για την ιστορία της εκδοτικής αυτής δημιουργίας. Η επανέκθεση αυτή είναι η ίδια μια «αντανάκλαση» και ένα «πολλαπλό» γεγονός με ιδιαίτερη ιστορική σημασία, εκτός από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει ως σύνολο εικαστικών αντικειμένων και ως προς του θεωρητικού πλαισίου της επιμέλειας του Κάλας.

Culture Now: Στη σημερινή έκθεση, συμμετέχουν με έργα τους και Έλληνες καλλιτέχνες. Στην επιλογή αυτών των έργων, λάβατε υπόψη σας την προσέγγιση και την αισθητική του Κάλας;

ΕΜ: Όπως μας έχουν επισημάνει οι κυρίες Δάφνη Ζουμπουλάκη και Νίκη Παπασπύρου που επιμελήθηκαν αυτό το μέρος της έκθεσης, ο κύριος λόγος επιλογής των καλλιτεχνών που παρουσιάζουν το έργο τους παράλληλα με την επανέκθεση της ιστορικής έκθεσης Mirrors of the Mind ήταν ότι προυπήρχε μέσα στο έργο τους η προβληματική της έννοιας της αντανάκλασης και του «καθρεφτίσματος». Στόχος δεν ήταν να ακολουθεί η αισθητική του Κάλας, όπως μας είπαν, καθώς αυτό θα ήταν αναχρονιστικό. Με το έργο τους παρουσιάζουν τις δικές τους προσεγγίσεις, εννοιολογικά και εικαστικά, πάνω στην έννοια του καθρέφτη.

 ^{©Zoumboulakis ©Fotis Milionis}

Culture Now: Γνωρίζουμε ότι ο Κάλας είχε σχέση με τον κίνημα του υπερρεαλισμού και με τον Breton. Το θέμα της έκθεσης διαπραγματεύεται την έννοια της αντανάκλασης, που συνδέεται με την αντανάκλαση του υποσυνείδητου με το οποίο έχουν ασχοληθεί καλλιτέχνες του κινήματος. Γιατί ο Κάλας δεν είχε επιλέξει μόνο έργα που σχετίζονται με το κινήμα, αλλά και έργα νεωτέρων καλλιτεχνών;

ΕΜ: Ο Κάλας δεν κατηγοριοποιείται απλά ως υπερρεαλιστής. Ως βασικός εκφραστής του υπερρεαλισμού, έγραψε κείμενα (ακόμη και ένα μανιφέστο) τα οποία έλαβαν ευνοϊκά σχόλια από τον André Breton και άλλους υπερρεαλιστές, καθώς επίσης υπερασπίστηκε και τα ιδανικά του κινήματος μέχρι το τέλος της ζωής του. Στα κριτικά του κείμενα όμως ασχολείται με τα έργα των καλλιτεχνών που τον ενδιαφέρουν ανεξαρτήτως κινημάτων και σχολών, από τον Van Eyck και τον Bosch, στον Duchamp, τον Lam, τον Hamilton, τον Jasper Johns, τον Barnet Newman, τον George Brecht, τον Takis, τον Broodthaers, την Chryssa και άλλους πολλούς. Έχει επίσης επιμεληθεί πολλές εκθέσεις όπου το έργο νέων, ανερχόμενων καλλιτεχνών παρουσιάζεται μαζί με το έργο παλαιότερων και καταξιωμένων εικαστικών – όπως δηλαδή και στο πορτφόλιο Mirrors of the Mind όπου έχουμε καλλιτέχνες όπως ο Man Ray, ο νεότερος Nauman, κτλ. Ένα από τα χαρακτηριστικά του έργου του Κάλας ως επιμελητή ήταν πως βασιζόταν σε μια έννοια ή θεωρία (όπως για παράδειγμα της αντανάκλασης ή του αντικειμένου) που στην συνέχεια υποστήριζε την επιλογή των έργων. Οι ομαδικές εκθέσεις που οργάνωσε είχαν πάντα κάποιο πειραματικό χαρακτήρα και ένα ισχυρό θεωρητικό υπόβαθρο, από την πρώτη του έκθεση Bloodflames (1947) μέχρι την τελευταία Further Furniture (1980), όπως τις έχω παρουσιάσει σε άρθρα και στο διδακτορικό μου. Το έργο του Κάλας είναι διεπιστημονικό και διαχρονικό, πέρα των κινημάτων και των λεγόμενων «πρωτοποριών»».

Culture Now: Και οι τρεις επιμελητές έχετε αναδημιουργήσει το σκάκι από καθρέφτες και ποτήρια κρασιού, ένα έργο του Κάλας μαζί με τον Breton, το οποίο είχε παρουσιαστεί στην έκθεση του 1944 The Imagery of Chess με διοργανωτές τους Marcel Duchamp, Max Ernst και τον γκαλερίστα Julien Levy. Καταλαβαίνω γιατί εντάξατε αυτό το έργο στην έκθεση λόγω του καθρέπτη. Γιατί θεωρήσατε όμως απαραίτητο να συμπεριληφθεί και αυτό το έργο του;

ΕΜ: Η σκακιέρα από καθρέφτη με πιόνια ποτήρια γεμάτα κρασί που δημιούργησε ο Κάλας σε συνεργασία με τον André Breton, αναφέρεται στο κείμενο του Κάλας Mirrors of the Mind ως το δικό του counter–narcissist αντικείμενο το οποίο μπορεί να ανακατασκευάσει κανείς, όπως μας λέει, όταν και οπουδήποτε το θελήσει. Έτσι, το θεωρούμε ως εννοιολογικό μέρος του πορτφόλιο και θελήσαμε να το ανακατασκευάσουμε και να το παρουσιάσουμε και οι τρεις μας σύμφωνα με τις οδηγίες του Κάλας στον κατάλογο του πορτφόλιο. Την σκακιέρα αυτή την ανακάλυψα το 2005 σε μια άλλη επανέκθεση με τίτλο The Imagery of Chess, Revisited που οργανώθηκε στο Μουσείο Noguchi της Νέας Υόρκης. Εκτέθηκε εκεί ως ρεπλίκα από τον επιμελητή της έκθεσης Lary List. Αφορούσε την αρχική έκθεση Imagery of Chess που επιμελήθηκαν οι Marcel Duchamp, Max Ernst και Julien Levy στο σπίτι/γκαλερί του Levy το 1944-45. Ο Κάλας μαζί με τον Breton παρουσίασαν την σκακιέρα αυτή μαζί με τους αφορισμούς τους για το σκάκι (Profanation: A Chess Game) όπως παρουσιάζεται τώρα στη γκαλερί Ζουμπουλάκη. Μπορειτε να διαβάσετε περισσότερα σχετικά με το έργο στο εκτενές άρθρο μου στο περιοδικό Ιστορίας της Τέχνης (τεύχος 4, Καλοκαίρι 2015). Στην έκθεση Restructuring the Mirrors of the Mind, εκτίθεται επίσης και ένα ακόμα σπάνιο έργο του Κάλας με θέμα την αντανάκλαση και τον καθρέφτη, το δικό του Cynocephalus & Co. από το πορτφόλιο S.M.S. (The Letter Edged in Black Press, SMS 2, 1968).

Culture Now: Πρόσφατα συνδιοργανώσατε και ένα διεθνές συνέδριο για το έργο του Κάλας, όπου μίλησαν σημαντικοί μελετητές του έργου του. Μέσα από αυτό, ήρθαν στο φως νέες πτυχές του έργου του που μέχρι τώρα ήταν άγνωστες στο κοινό και κυρίως στους μελετητές;

ΚΣ: Συνδιοργανώσαμε με την Ειρήνη Μαρινάκη και τις κυρίες Σταματίνα Δημακοπούλου (ΕΚΠΑ), Βασιλική Κολοκοτρώνη (Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης) και Τερέζα Παπαμιχάλη (ΑΣΚΤ Βαρσοβίας), το διεθνές, διεπιστημονικό συμπόσιο Regarding Nicolas Calas στην ΑΣΚΤ της Αθήνας, το οποίο συμπεριλάμβανε ένα συνέδριο, μια έκθεση σύγχρονων ελλήνων εικαστικών πάνω στο έργο του Κάλας και ένα διήμερο εργαστήριο. Η προσέλευση του κοινού ήταν εντυπωσιακή και στο συμπόσιο παρουσιάσαν το έργο και την έρευνα τους νεότεροι μαζί με παλαιότερους, διακεκριμένους ερευνητές και εικαστικούς. Είχαμε και τη γενναιόδωρη υποστήριξη σημαντικών χορηγών καθώς και προσκεκλημένους αξιότιμους ομιλητές όπως η Mary Ann Caws (Graduate School of the City University of New York) και ο φοιτητής του Κάλας και καθηγητής της ιστορίας της τέχνης Joseph Dreiss (Mary Washington University) που μοιράστηκαν μαζί μας τις αφηγήσεις τους για την προσωπική τους σχέση με τον Κάλας, όπως και ο κύριος Ντένης Ζαχαρόπουλος. Είχαμε την ευκαιρία να ακούσουμε εισηγήσεις πάνω σε θέματα όπως η σχέση του Κάλας με την φιλοσοφία και την πολιτική, τον ρομαντισμό, τον κινηματογράφο, ένα ανέκδοτο κείμενο του Ανδρέα Εμπειρίκου για τον Κάλας, για τον Hieronymus Bosch, για την σχέση του με διάφορους καλλιτέχνες και κινήματα, για την ποίηση του, τις αντανακλάσεις και αλλά πολλά ενδιαφέροντα και καινούργια πράγματα. Είδαμε επίσης το νέο έργο καλλιτεχνών πάνω στη δική τους έρευνα για τον Κάλας. Αναλυτικές λεπτομέρειες μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του συμποσίου www.regardingnicolascalas.net.

Culture Now: Τέλος τι ήταν αυτό που ξεχώριζε τον Κάλας και που ίσως μπορεί κανείς να το αντιληφθεί στην έκθεση;

ΕΜ: Η ευρυμάθεια, η ποιητική και οξεία κριτική του γραφή, η διεπιστημονικότητα, η διαχρονικότητα, η βαθιά του γνώση για κάθε θέμα που ασχολήθηκε. Ο Κάλας είναι ένας διανοούμενος με διαχρονικό λόγο. Στην έκθεση παρουσιάζουμε την επιμέλεια ενός από τα σημαντικότερα πορτφόλιο της μοντέρνας τέχνης. Το εισαγωγικό του κείμενο και η συλλογή των συγκεκριμένων έργων, βασίζονται στις ιδέες και την ανάλυση του Κάλας για την έννοιας της αντανάκλασης από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας και αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα της γραφής του. Οι κείμενο-λεζάντες που συνοδεύουν τα έργα προέρχονται από το ομότιτλο κείμενο Mirrors of the Mind του Κάλας, και σε μετάφραση του Κύριλλου Σαρρή και της Αθηνάς Αζίνα. Επίσης, ο σχεδιασμός και η διαμόρφωση της έκθεσης έγιναν σύμφωνα με την σειρά που επιλέγει ο Κάλας για να παρουσιάσει τα «πολλαπλά»  έργα στο κείμενο αυτό. Κατά, την διάρκεια της έκθεση πραγματοποιούνται ξεναγήσεις από τους επιμελητές. Μια από αυτές μαζί με ένα σκακιστικό περφόρμανς θα γίνει το Σάββατο 5 Νοεμβρίου, 2016. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επικοινωνήσετε με τη γκαλερί Ζουμπουλάκη.

◊ Η  Γκαλερί Ζουμπουλάκη φιλοξενεί την έκθεση “Ανασκευάζοντας τους Καθρέφτες του Νου του Νικόλαου Κάλας” έως τις 19 Νοεμβρίου 2016. Περισσότερες πληροφορίες εδώ