Στις 31 Ιουλίου 1920, ο Ίων Δραγούμης (1878-1920) άφησε την τελευταία του πνοή στη Λεωφόρο Κηφισίας. Διπλωμάτης, συγγραφέας, διανοητής, οραματιστής, ανήσυχο και επαναστατικό πνεύμα, ο Δραγούμης εξιδανικεύτηκε στη νεοελληνική συνείδηση λόγω του άωρου θανάτου του. Δολοφονήθηκε εν ψυχρώ από τους πολιτικούς του αντιπάλους, μια ημέρα μετά από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Παρίσι.

Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου 1920. Αφιέρωμα της εφημερίδας στον Δραγούμη με αφορμή το σαρανταήμερο μνημόσυνο.© Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

 

Ο Στέφανος Δραγούμης με τη σύζυγό του Ελίζα και επτά από τα έντεκα παιδιά τους: Χαρίκλεια, Αλεξάνδρα, Ναταλία, Ζωή, Ίωνα (πρώτη σειρά, αριστερά), Ευφροσύνη (Εύφη) και Νίκο, 1883 περίπου. | © Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Το 1959 ο αδελφός του Φίλιππος δώρισε στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (ΑΣΚΣΑ) το πλούσιο αρχείο της οικογένειας Δραγούμη, συμπεριλαμβανομένου του αρχείου του Ίωνος. Στη δωρεά προστέθηκε ο όρος ότι το αρχείο του Ίωνος θα παρέμενε κλειστό στους ερευνητές «μέχρι την επόμενη γενιά». Μετά τον θάνατο του Φιλίππου Δραγούμη το 1980, η οικογένεια επέτρεψε την πρόσβαση στο αρχείο σε επιλεγμένους ερευνητές, ώστε να αρχίσει η έκδοση των προσωπικών ημερολογίων του Ίωνος. Το 2000, με τη συμπλήρωση ογδόντα χρόνων από τη δολοφονία του Ίωνος και με την ολοκλήρωση της ταξινόμησης του αρχείου, επετράπη η ελεύθερη πρόσβαση των ερευνητών σε αυτό. Σήμερα μεγάλο τμήμα του αρχείου έχει ψηφιοποιηθεί και είναι προσβάσιμο μέσω του διαδικτύου.

Στην έκθεση  Ίων Δραγούμης: Στο Μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό Χρόνια από τη Δολοφονία του που διοργανώνεται από το Τμήμα Αρχείων της ΑΣΚΣΑ, παρουσιάζεται για πρώτη φορά άγνωστο και σπάνιο υλικό από το προσωπικό αρχείο του Δραγούμη, οργανωμένο σε δεκατρείς θεματικές ενότητες που καλύπτουν το σύνολο της ζωής του: Οικογενειακό Περιβάλλον, η Γεωγραφία της Ζωής του, η Δράση του στη Μακεδονία, «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως», το Κίνημα του Νεο-ελληνισμού στην Τουρκία, Κοινοτισμός, Μεταξύ Μεγάλης Ιδέας και Ανατολικής Ομοσπονδίας, από τη Βουλή στην Εξορία, μια Απόπειρα και μια Δολοφονία, Λατρεμένη Ύπαρξη, Δραγούμης ο Διανοούμενος, Αποτίμηση, Μέχρι την Επόμενη Γενιά.  

Ο Ίων με τα αδέλφια του Εύφη και Νίκο (πίσω) και Χαρίκλεια (μπροστά). Με τον φακό του Νίκου Κοντογιαννάκη, αδελφού της μητέρας τους, Ελίζας Δραγούμη, 1890 περίπου. © Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα
Ο δεκαοκτάχρονος Ίων με τους αδελφούς του Φίλιππο και Αλέξανδρο και τη θεία του Tascha Κοντογιαννάκη, 1896.© Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Ο επισκέπτης μπορεί να δει φωτογραφίες από την παιδική ηλικία του Ίωνος και το μεγαλοαστικό περιβάλλον στο οποίο ανατράφηκε, τα σχολικά του τετράδια και τα πρώτα του ημερολόγια. Το ιστορικό πλαίσιο τεκμηριώνεται από χάρτες της εποχής που απεικονίζουν τα διαρκώς μεταβαλλόμενα σύνορα της Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το 1878 (έτος γέννησης του Δραγούμη) μέχρι τον θάνατό του το 1920 αλλά και την ασυνήθιστη κινητικότητα του αστού και κοσμοπολίτη Δραγούμη. Κρυπτογραφημένες επιστολές, μυστικοί κώδικες, τυπικά μύησης σε παραστρατιωτικές οργανώσεις φωτίζουν τη δράση του Δραγούμη και του στενού του συνεργάτη Αθανασίου Σουλιώτη στον Μακεδονικό Αγώνα. Για πρώτη φορά παρουσιάζονται στοιχεία και εκθέματα που αφορούν το σύγχρονο αλλά σύντομο Κίνημα του Νεο-ελληνισμού στην Τουρκία.

Χειρόγραφα από άρθρα και βιβλία του Δραγούμη, σπάνια έντυπα από την προσωπική του βιβλιοθήκη, όπως και αποσπάσματα από τα ημερολόγιά του, στοιχειοθετούν τις ιδέες του περί Κοινοτισμού και Ανατολικής Ομοσπονδίας, δηλαδή τη μετεξέλιξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ομοσπονδιακό πολυεθνικό κράτος Ελλήνων, Τούρκων και άλλων βαλκανικών λαών.

Επιστολή του Ίωνος προς τον πατέρα του Στέφανο, όπου του αναλύει το πρόβλημα της συστηματικής διείσδυσης των Βουλγάρων στη Μακεδονία, μέσω της δράσης των κομιτάτων (18 Οκτωβρίου 1903). | Το σκαρίφημα του Ίωνος απεικονίζει τον Έλληνα με βιβλίο και τον Βούλγαρο με όπλο και σπαθί, υπονοώντας ότι η δύναμη των Ελλήνων βρισκόταν στην εκπολιτιστική τους επιρροή και δράση.© Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα
Η «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως», παραστρατιωτική οργάνωση που ίδρυσαν ο Ίων Δραγούμης και ο Αθανάσιος Σουλιώτης το 1907, είχε μυστικό χαρακτήρα, με τυπικό μύησης. Στη φωτογραφία, ο όρκος του μέλους Δημητρίου Αρβανιτίδη, με τη σφραγίδα της Οργάνωσης πάνω δεξιά.© Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Η Μεγάλη (Ανατολική) Ιδέα του Δραγούμη αλλά και η διαφωνία του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως προς τους όρους συμμετοχής της Ελλάδας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο θα έχουν ως συνέπεια την εξορία του στην Κορσική και την Σκόπελο (1917-1919).  Φωτογραφίες από την εξορία, το υπόμνημα που υπέβαλε ο Δραγούμης από την Κορσική στη Σύνοδο της Ειρήνης στο Παρίσι (1919), αλλά και ο Τύπος της εποχής ανασυνθέτουν την κρίσιμη για την Ελλάδα περίοδο μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην ενότητα που αφορά στη δολοφονία του Ίωνος εκτίθεται υλικό από το οικογενειακό αρχείο των Δραγούμηδων, όπως φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων, επικήδειες κορδέλες και σχέδια της αναθηματικής στήλης που στήθηκε λίγο μετά τον θάνατό του επί της Βασιλίσσης Σοφίας, κοντά στο σημείο της δολοφονίας του.

Οι διαπροσωπικές σχέσεις του διονυσιακού Δραγούμη -με την Αμερικανίδα Mabel Dunlop, τη δασκάλα Σαπφώ Θείου, την μεγαλοαστή Πηνελόπη Δέλτα και την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη- η συμβολή του στο κίνημα του δημοτικισμού, η αποτίμηση της προσφοράς του στη σύγχρονη ιστορία αλλά και η διάσωση του αρχείου του από τον αδελφό του Φίλιππο ολοκληρώνουν τη θεματική της έκθεση.

Δύο χρόνια μετά την εκλογή του στη Βουλή ο Δραγούμης εξορίστηκε πρώτα στην Κορσική (1917-1919) και στη συνέχεια στη Σκόπελο (1919). Στη φωτογραφία, ο Ίων με τον στρατηγό Βίκτωρα Δούσμανη στο ατμόπλοιο προς την Κορσική, Ιούλιος 1917.© Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα
Ο Δραγούμης συνδέθηκε με τη ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη, ενόσω υπηρετούσε στην Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη (1907-1908). Εκρηκτική και ενίοτε αυτοκαταστροφική, η σχέση του Δραγούμη με την Κοτοπούλη θα κρατήσει μέχρι τον θάνατό του. | Στη φωτογραφία, Ίων Δραγούμης και Μαρίκα Κοτοπούλη, Κωνσταντινούπολη 1908.© Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Η μουσική επένδυση της έκθεσης βασίζεται σε λίστα που κατέγραψε στο ημερολόγιό του, στις 17 Ιουλίου 1896, ο νεαρός Ίων.

Απευθύνουμε θερμές ευχαριστίες στους Ανδρέα Γεωργιάδη και Βιβή Γερολυμάτου και την ομάδα τους για τον σχεδιασμό και την εγκατάσταση της έκθεσης, όπως και στους χορηγούς της έκθεσης Jack L. Davis και Sharon Stocker για την πραγματοποίησή της.

Επιμέλεια: Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, Ελευθερία Δαλέζιου, Λήδα Κωστάκη, Νατάσα Λαιμού, Αλέξης Μάλλιαρης

Σημείωση: Στις 15 Οκτωβρίου, στις 7μμ, σε διαδικτυακή παρουσίαση της ΑΣΚΣΑ , ο Roderick Beaton, καθηγητής νεοελληνικής ιστορίας και λογοτεχνίας στο King’s College στο Λονδίνο, θα  παρουσιάσει ομιλία με τίτλο: «Ένα θύμα της εποχής του: Ο Ίων Δραγούμης και ο αγώνας για την Εθνική Ψυχή της Ελλάδας».

Φωτογραφία από την 3η ετήσια εκδρομή του Καναδοελληνο-Μακεδονικού Συνδέσμου «Ίων Δραγούμης», Τορόντο, 4 Ιουλίου 1937.© Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα

Κεντρική φωτογραφία θέματος: Ο Ίων Δραγούμης, 1915 περίπου. .© Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα