Η συνείδηση του Ζήνωνα: Κριτική βιβλίου του Ίταλο Σβέβο

“Ένα από τα κύρια κωμικά ευρήματα του βιβλίου του Σβέβο είναι ότι ο Ζήνωνας πιστεύει ότι ψυχαναλύει τον εαυτό του την ίδια στιγμή που αντιστέκεται ενεργά στην κανονική ψυχαναλυτική θεραπεία”. Αυτό ισχυρίζεται ο Τζέιμς Γουντ στο επίμετρο του βιβλίου και δεν χωρά αμφιβολία πως ο Σβέβο, σχεδόν αυτοβιογραφούμενος, παραδίδει εαυτόν στον πρωταγωνιστή του και έτσι οδεύει προς τον αυτοσαρκασμό. Ο ίδιος ο Σβέβο αναζητά τον εαυτό του στον ρόλο του ως συγγραφέα και αναμετράται εμμέσως πλην σαφώς με την ίδια του την ταυτότητα, τις αγωνίες του. Αυτός που για είκοσι χρόνια σταμάτησε να γράφει θεωρώντας τον εαυτό του ως πλέον ακατάλληλο για τον ρόλο του λογοτέχνη, είναι αυτός που το 1923 αποφασίζει να γράψει αυτό το μεγαλειώδες μυθιστόρημα και να μείνει, χάρη στον Τζόυς που τον ξαναανακάλυψε, ένας εκ των κορυφαίων της λογοτεχνικής παραγωγής του 20ου αιώνα. Ο πρωταγωνιστής Ζήνωνας είναι το ανθρώπινο εργαλείο για να παρουσιαστεί ή μάλλον να ξαναπαρουσιαστεί ενώπιόν μας ο ταραγμένος με τον ίδιο του τον εαυτό Ίταλο Σβέβο. Η γραφή του έχει όλα εκείνα τα στοιχεία που μας επιτρέπουν να μην πιστεύουμε τίποτα από όσα ο ίδιος ο Ζήνωνας Κοζίνι αφηγείται, σαν όλη η προσπάθεια του πρωταγωνιστή δηλαδή είναι να πείσει πως ο ίδιος χαίρει άκρας υγείας και δεν χρειάζεται καμία βοήθεια ενώ στην πραγματικότητα τελεί υπό καθεστώς σύγχυσης.

Ένας ήρωας σε συνεχόμενη σύγχυση

“Κατά βάθος, είμαι άνθρωπος του παρόντος και δεν σκέφτομαι το μέλλον παρά μόνο όταν σκοτεινιάζει το παρόν με τη βαριά σκιά του”. Ο Ζήνων Κοζίνι, σε όλες τις πτυχές της ζωής του έδειχνε να μην κατανοεί τις συνέπειες των πράξεών του, κινούμενος ανεύθυνα και εγωιστικά απολάμβανε κάθε φορά μία αναίσθητη στάση απέναντι στους ανθρώπους που τον εμπιστεύονταν. Από όταν για παράδειγμα αποφάσισε να παντρευτεί την πιο άσχημη των Μαλφέντι διατηρώντας παράλληλα διάφορες ερωμένες που και αυτές στη πορεία παρατούσε. Με τη συμπεριφορά του τόσο απέναντι στις ερωμένες αυτές όσο και ορμώμενος από την αναποφασιστικότητα να επιλέξει τελικά μία εκ των αδελφών Μαλφέντι προκαλεί με τη στάση του και καθίσταται πλήρως αναξιόπιστος επιφέροντας κάθε φορά καίριο πλήγμα στη συζυγική του ζωή αδυνατώντας να αναλάβει τις ευθύνες της άστατης ιδιοσυγκρασίας του. Και όταν αποφασίζει να ασχοληθεί με επιχειρήσεις το ίδιο θα συμβεί καθώς μη γνωρίζοντας το παραμικρό και όντας ανίκανος να αναλάβει πρωτοβουλίες και δράσεις βρίσκεται να απολαμβάνει – περιέργως πως – τα οφέλη και τα κέρδη ενώ ο συνεργάτης του Γκουίντο βυθίζεται στην οικονομική καταστροφή. Τέλος, παρατηρούμε σε κάθε στάδιο της ζωής του και σε κάθε επεισόδιο που μας περιγράφεται πως ο Ζήνων Κοζίνι δεν είναι παρά ένας αιθεροβάμων του καιρού του και όχι ένας ήρωας του καιρού του όπως θα έγραφε ο Λερμόντοφ.

Είναι τότε όμως που ο πόλεμος έρχεται να χτυπήσει ηχηρά τον κώδωνα του επερχόμενου κινδύνου της διάλυσης ενός κόσμου μέχρι τότε ευδαιμονίας και να θυμίσει πως ο αστός που όλοι γνωρίζαμε μέχρι τώρα δεν υπάρχει πια, το πρόσωπο του Ζήνωνα Κοζίνι βιώνει την πλήρη αποδόμηση και το χαστούκι της νέας εποχής, της απειλής της καταβαράθρωσης των όσων ήξερε έως τότε. Και βέβαια όπως αναφέρει και ο Τζέιμς Γουντ “Οι αμαρτίες του Ζήνωνα είναι απολύτως πραγματικές ͘  επινοεί την αθωότητά του, την αθωότητα αυτή που αποτελεί την πιο μύχια φαντασίωσή του”. Ο εσωτερικός του κόσμος είναι σε σύγχυση, ο ίδιος είναι ένας άνθρωπος φαντασμένος, ένας ανισόρροπος με την έννοια πως δεν μπορεί να διαβλέψει πως σιγά σιγά όλα βαίνουν προς την παρακμή, με θανάτους αγαπημένων προσώπων και τον ίδιο να ζει σε έναν παροξυσμό απόδρασης από την πραγματικότητα που λογίζεται χωρίς προηγούμενο.

Ένα μυθιστόρημα καθρέφτης

“Το άρρωστο ζώο δεν αφήνει να φανούν τα ανοίγματα εκείνα απ’ τα οποία θα μπορούσε να διακρίνει κανείς την αρρώστια και την αδυναμία”. Θα κρύψει πολύ καλά τις αδυναμίες του, θα αποφύγει να αναμετρηθεί με το παρόν του. Η αφήγησή του μοιάζει με ένα θεατρικό έργο που ο ίδιος έχει κατασκευάσει για να φωλιάσει εκεί όλο το ψέμα και την πονηριά μιας ζωής που ποτέ δεν εξελίχθηκε έτσι. Ο Ζήνων Κοζίνι είναι ένα φάντασμα και μια σκιά του ίδιου του του εαυτού, παρουσιάζεται ως ένας άνθρωπος αμέτοχος στις επιλογές του, ένας μόνιμα αθώος και ενίοτε παρουσιάζει εκλάμψεις αλά Ρεμπώ και αφυπνίζεται πολύ προσωρινά για να ξανακοιμηθεί όμως και πάλι τον ύπνο της ανυπαρξίας της συνείδησής του, μια συνείδηση που ουσιαστικά είναι τόσο  απούσα όσο και επικίνδυνη. Ο Σβέβο σε όλη τη διάρκεια της κατά κάποιον τρόπο απολογίας του ήρωα του, μία κατάθεση που προέρχεται από την βούληση του ψυχαναλυτή να μάθει περισσότερα για τον εξηντάχρονο πλέον ασθενή του, θέτει τον Ζήνωνα Κοζίνι ενώπιον των πολλών διλημμάτων του. Η ζωή του δεν είναι παρά μία συνεχής βύθιση στην αυξανόμενη και έντονη καταστροφή του μέσω της μη αποδοχής των πεπραγμένων του, έτσι που όταν τελειώσει την αφήγησή του δεν παραδέχεται τίποτα και ονειροπολεί πως όλα έγιναν και είναι καλώς καμωμένα. Μαθαίνουμε πως ο Σβέβο βίωσε τον πόνο στη ζωή του με τις απώλειες δικών του προσώπων πολύ στενών και δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο όρος του θανάτου πρωταγωνιστεί σε πολλά σημεία της αφήγησης. Άραγε είναι το μυθιστόρημα αυτό ένας τρόπος να ξεγελάσει το παρόν του μήπως και μπορέσει να ξεχάσει το παρελθόν του; “Πείσμωσα και τη διαβεβαίωσα πως ο πραγματικός οργανωτής της ζωής ήταν ο θάνατος. Διαρκώς το θάνατο σκεφτόμουν και γι’ αυτό μονάχα ένα πράγμα με έθλιβε: η βεβαιότητα ότι θα πέθαινα”. Το μυθιστόρημα αυτό φέρει την εξαίρετη υπογραφή στην μετάφραση της αείμνηστης Έφης Καλλιφατίδη.

Αποσπάσματα

“Η πιο έντονη ζωή συνοψίζεται στον πιο στοιχειώδη ήχο, αυτόν των κυμάτων της θάλασσας, που από τη στιγμή που δημιουργείται, μεταβάλλεται διαρκώς μέχρι να σβήσει τελείως!”

“Στον κόσμο αυτό, όταν δεν θέλουμε το κακό του άλλου, αγαπιόμαστε όλοι, όμως οι πιο ζωτικοί μας πόθοι αφορούν μόνο τις υποθέσεις στις οποίες συμμετέχουμε”.

“Ένας πόνος πολλαπλασιάζεται εξαιτίας της απόγνωσης που ο ίδιος δημιουργεί”.

Διαβάστε επίσης:

Η συνείδηση του Ζήνωνα – Ίταλο Σβέβο