Στα βουνά Γράμμος, Μαλιμάδι, Βάρμπα, Βάρνους κατά μήκος των συνόρων του Τριεθνούς, σε μια περιοχή όπου έχουν εντυπωθεί οι εγγραφές των ουτοπιών του 20ού αιώνα, δύο καλλιτέχνες περιπατητές ο Γιάννης Ζιώγας και ο Jez Hastings συνάντησαν αυτές τις εγγραφές κατά τη διάρκεια της μακράς πορείας “Παγωμένος Χρόνος: Ο Γράμμος ως ο Μεγάλος Ελιγμός VI” και επιχείρησαν να διατυπώσουν τα παγκόσμια και προαιώνια ερωτήματα που σχετίζονται με την ανθρώπινη αναζήτηση, αντοχή και αντίσταση. Για αυτές τις εμπειρίες που βιώθηκαν στα βουνά, συνομιλούμε με τον Γιάννη Ζιώγα, εικαστικό, Καθηγητή στη Σχολή Καλών και Εφαρμοσμένων Τεχνών, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, συντονιστή του διετούς Διεθνούς Συνεδρίου WAC στις Πρέσπες.
-Κύριε Ζιώγα ο Μεγάλος Ελιγμός του Γράμμου γύρω από ποια θεματική περιελίσσεται;
O Μεγάλος Ελιγμός του Γράμμου εξελίσσεται από το 2016 με αφορμή ένα ιστορικό γεγονός: τον ελιγμό που πραγματοποίησε ο ΔΣΕ μετά τις μάχες του Γράμμου το 1948 για να διαφύγει μέσα από τις γραμμές του Εθνικού Στρατού και να ανασυνταχθεί στο Μαλιμάδι. Κινούμαστε στις ίδιες περιοχές ιχνηλατώντας τις πιθανές διαδρομές, αφουγκραζόμενοι τις ιστορίες του τοπίου και των ανθρώπων, ταυτόχρονα όμως, ως καλλιτέχνες στοχαζόμαστε για την ουτοπία, την μνήμη, το τραύμα, την κρυμμένη πραγματικότητα πέρα από την αισθητηριακή πρόσληψη της φύσης και του τοπίου. Τα προηγούμενα χρόνια πραγματοποιήθηκαν πέντε διαδικασίες του Παγωμένου Χρόνου (Αύγουστος 16, Αύγουστος 17, Δεκέμβριος 21, Μάρτιος 23, Ιούλιος 23), Σε συνέχεια αυτού του περιπατητικού στοχασμού διανύσαμε με τον Jez Hastings 148.960 μέτρα από το Πληκάτι της Ηπείρου έως το ύψωμα 1033 πάνω από την Φλώρινα, περπατώντας επί 12 ημέρες (Σάββατο 21 Σεπτεμβρίου έως Τετάρτη 2 Οκτωβρίου).
-Πού εντοπίζεται η μεγαλύτερη πρόκληση, στη σωματική αντοχή και προσήλωση που χρειάζεται για να διασχίσει κάποιος μία τόσο μεγάλη και απαιτητική διαδρομή, ή στην κατά μέτωπο αναβίωση των γεγονότων που άλλαξαν την πρόσφατη ιστορία;
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Και στα δύο- όλα αυτά είναι ένα. Χρειάζεται σωματική και ψυχική νηφαλιότητα να περπατά κανείς σε συχνά τραχιές συνθήκες και ταυτόχρονα να συναισθάνεται πέρα από την όποια κούραση του σώματος. Αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς να υπάρχει πολύμηνη (ή και πολλών χρόνων) προετοιμασία του σώματος και της ψυχής. Το πρώτο γίνεται με την φροντίδα του σώματος, την άσκηση και την πειθαρχία. Το δεύτερο γίνεται με υλοποίηση του καλλιτεχνικού έργου, τις γνώσεις, τις συζητήσεις και τις προπαρασκευαστικές διαδικασίες. Θα πρότεινα και ένα τρίτο: τη σχέση με τον συνοδοιπόρο. Όταν επί τόσες μέρες κινείσαι με έναν άνθρωπο, ή και περισσότερους, θα πρέπει να υπάρχει απόλυτη συναισθηματική εμπιστοσύνη και η πεποίθηση ότι το σώμα του συνοδοιπόρου επίσης μπορεί να ανταπεξέλθει. Είναι η στιγμή που τα άτομα μετασχηματίζονται σε νομαδικό σώμα. Ο συνοδοιπόρος στον “Παγωμένος Χρόνος: Ο Γράμμος ως ο Μεγάλος Ελιγμός VI” ήταν ο Jez Hastings με το όποιο έχουμε αναπτύξει μια μακρόχρονη συμβιωτική θα έλεγα καλλιτεχνική περιπατητική αλληλεπίδραση.
-Η πορεία στην έκτη εκδοχή της αναπτύχθηκε σε δεκατρείς μέρες, στα τρία επεισόδια (μνημονικό, φυσικό, συναισθηματικό) και δύο στάσιμα σύμφωνα με την αρχαία ελληνική τραγωδία. Σε εκείνες τις στιγμές υπήρχε ανάσα, επαφή και επικοινωνία με ανθρώπους ντόπιους. Πόσο σημαντική είναι η εμπλοκή των τοπικών κοινοτήτων στο όραμα σας; Πιστεύετε ότι μπορεί να μοιραστείτε αποτελεσματικά εργαλεία γνώσης και ίασης;
Όταν περπατά κανείς δημιουργούνται γραμμικές κοινότητες, ή μάλλον το σύνολο του περπατήματος ενεργοποιεί μία γραμμική κοινότητα. Το νομαδικό σώμα κινείται κατά μήκος της διαδρομής και συναντά ανθρώπους και κοινότητες. Αυτές οι κοινότητες και τα άτομα σχηματίζουν μια άλλη μια μετα-κοινότητα, τη γραμμική κοινότητα της περιπατητικής διαδρομής που σχηματίζεται όχι μόνο από τα πρόσωπα που συναντά κανείς αλλά και από αυτό το οποίο απομένει στο μνημονικό. Με αυτόν τον τρόπο οι βοσκοί των συνόρων, οι ξυλοκόποι, οι κάτοικοι των χωριών, οι ταβερνιάρηδες, οι εργάτες των χωραφιών, όλοι και όλες αυτοί ενοποιούνται σε μια συνολική κοινοτική συνθήκη.
-Πώς μπορεί να εξελιχθεί μία επική δράση όπως ο Μεγάλος Ελιγμός ώστε να αφορά ένα ευρύτερο κοινό που δεν έχει δοκιμάσει κάτι αντίστοιχο;
Ο Μεγάλος Ελιγμός αφορά το ευρύτερο κοινό που θα μπορούσε να έχει μια περιπατητική διαδικασία. Το νομαδικό σώμα που ενεργοποιεί την διαδικασία, αποτελείται από ανθρώπους (είτε είναι ένας είτε δύο είτε περισσότεροι/-ες) που μοιράζονται μια κοινή προετοιμασία, καλλιτεχνική και σωματική. Στο νομαδικό σώμα ο καθένας είναι ένας και συνολικά όλες/-οι ένα όλον. Όπως κάθε άλλη καλλιτεχνική διαδικασία πραγματώνεται από τους/-ς που την υλοποιούν. Η περιπατητική τέχνη δεν είναι performative τέχνη για να έχει ένα άμεσο κοινό. Το κοινό της είναι εκείνο που θα ακούσει για το τι έγινε, όπως η παρούσα συνέντευξη, ή μια αφήγηση, ή και να επισκεφθεί έκθεση κάποιων μνημονικών «κειμηλίων» της διαδρομής. Ωστόσο το καθαυτό περιπατητικό έργο ολοκληρώνεται με το τελευταίο βήμα της διαδρομής.
-Συμφωνείτε με το ότι η ελεύθερη περιήγηση βοηθά στο να διαρραγούν οι κάθε είδους συν-οριακοί φραγμοί εκτός και εντός μας;
Εύστοχα το αναφέρεις, διότι το πρώτο που συμβαίνει στην ελεύθερη περιήγηση είναι ακριβώς αυτό: το σώμα μένει μόνο του με τα όσα φέρει, η κίνησή του ενεργοποιεί επικοινωνία με τις υπόλοιπες/-ους του νομαδικού σώματος, Τα σύνορα των χωρών δεν υπάρχουν όταν περπατά κανείς και όπως δείχνουν οι ροές μεταναστών κανένας φράκτης δεν θα εμποδίσει τους/-ις μετανάστες/-τριες να διανύσουν το όριο που ορίζει το σύνορο. Ταυτόχρονα, σε ατομικό επίπεδο, η ελεύθερη περιήγηση, θέτει το σώμα στα όριά του, άρα και πέραν των ορίων του. Ο καιρός δεν έχει «δυσκολίες», το «μακριά» δεν υπάρχει, αλλά ούτε και το «εδώ», η κούραση δεν αποτελεί πλέον ένα φραγμό αλλά την οδό για το «πέραν».
-Όταν η σχέση του καλλιτέχνη με τη φύση γίνεται ενσώματη, τι επίδραση φέρει η συνειδητοποίηση της ταπεινότητας στην καλλιτεχνική διαδικασία;
Η σχέση με την φύση δεν μπορεί παρά να είναι ενσώματη. Ο καλλιτέχνης κινείται στο απόλυτο πεδίο, σχηματίζει με την κίνησή του στον χώρο τις πραγματικότητες που εκείνος επιδιώκει. Ο ρυθμός του περπατήματος, το λαχάνιασμα, η αίσθηση της υγρασίας, το χάιδεμα του ήλιου, ο αέρας που περικυκλώνει, όλα αυτά είναι παρόντα στην φύση. Αντίστοιχα και στην καλλιτεχνική διαδικασία, όπως στην ζωγραφική, διαπιστώνει κανείς την πραγματικότητα των υλικών του τόπου, το σώμα τα χρησιμοποιεί, κινείται σε, και μέσα από αυτά.
-Θεωρείτε ότι η περιπατητική πρακτική, καθώς ωθεί το σώμα να κινείται μέσα στο περιβάλλον και να αλληλεπιδρά με αυτό, μπορεί και απομακρύνεται από τη χωρική αυτοαναφορικότητα της τέχνης, ατενίζοντας τη μεγάλη εικόνα; Και πώς μπορούν να βιωθούν οι ανοιχτές καταγραφές μέσα στον περίκλειστο εκθεσιακό χώρο ώστε να έχουν εμβυθιστικό αποτέλεσμα;
Χωρίς να θέλει κάποιος να είναι αναγκαστικά εναντιωτικός, είναι βέβαιο ότι συχνά η τέχνη, ή μάλλον ο Κόσμος της Τέχνης/Art World λειτουργεί σε μια αυτοαναφορική συνθήκη που την απομακρύνει από αυτό που ονομάζεται πραγματικότητα. Ο τρόπος που αυτό θα μπορούσε να μεταφερθεί σε έναν κλειστό χώρο είναι ένα ανοικτό ερώτημα διότι η ζώσα εμπειρία δεν είναι δυνατόν να αποτυπωθεί, έστω και μέσα από τα σπαράγματά της. Ουσιαστικά δεν έχει απάντηση αυτό το ερώτημα, τουλάχιστον για εμένα. Η Περιπατητική διαδικασία ολοκληρώνεται τόσο ως απότοκο όσο και ως διαδικασία με την απομάκρυνση από το σημείο ολοκλήρωσης. Μια κατεύθυνση ίσως θα ήταν να μετατρεπόταν ο εκθεσιακός χώρος σε ένα σημείο συνάντησης αλλά και αυτό δεν φαίνεται να είναι επαρκές διότι οι τοίχοι του χώρου θα λειτουργούν πάντοτε ως περιορισμοί στο αποτέλεσμα μιας εμπειρίας δίχως χωρικά όρια. Ανοικτό το ερώτημα.
-Έχοντας ουσιαστικά θεσπίσει στην Ελλάδα τον όρο Περιπατητική τέχνη, σε καλλιτεχνικό αλλά και ακαδημαϊκό επίπεδο, μιλήστε μας για την εμπειρία της γνωριμίας φοιτητών και κοινού με μία δημιουργική διαδικασία που τα μέσα και υλικά της αφορούν περισσότερο την εμπειρία από το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.
Αποτέλεσμα υπάρχει πάντα και η διαδικασία αφορά την οριζόντια εκπαιδευτική διαδικασία. Πολλές φορές αποδίδουμε αποκλειστική σημασία στην κατακόρυφη διαδικασία που αφορά την μετάδοση συγκεκριμένων γνώσεων, δεξιοτήτων και ακαδημαϊκά προσδιορισμένων μαθησιακών στόχων, Υποτιμάμε ή και αγνοούμε την οριζόντια διαδικασία των εμπειριών που θα έπρεπε να λειτουργεί ταυτόχρονα ανατροφοδοτώντας την κατακόρυφη των δεξιοτήτων. Η Περιπατητική τέχνη λειτουργεί ως απελευθερωτική διαδικασία, γεφυρώνει τις δύο αυτές προσεγγίσεις και τις μετασχηματίζει σε ένα όλον όπου το απότοκο και η διεργασία σχηματισμού του καθίστανται ένα. Η Περιπατητική πρακτική διευρύνει το σώμα και τον νου των φοιτητών και του κοινού, επιτρέπει το ξεπέρασμα των φόβων, γεννά εμπειρίες και αναγεννά δυναμικές. Ας μου επιτραπεί να αναφέρω ένα παράδειγμα. Κάποια ανοιξιάτικη μέρα στο κάμπο της Φλώρινας εντόπισα τα ίχνη της κίνησης της αρκούδας της περιοχής όπως είχαν αποτυπωθεί στον χωματόδρομο επί σχεδόν δύο χιλιόμετρα. Επέστρεψα στο εργαστήριο που βρίσκεται κοντά, και μαζί όλοι οι φοιτητές/-τριες εγκατέλειψαν το κέλυφος και περπάτησαν κατά μήκος των βημάτων του ζώου, μέχρι εκεί που τα ίχνη χάθηκαν.
Φέτος θα παρουσιαστεί η 4η εκδοχή των Διεθνών Συναντήσεων Περιπατητικών Τεχνών Πρεσπών 2025 (WAC 25). Ποιο είναι το θέμα της και τι να περιμένουμε από τους συμμετέχοντες;
Το θέμα των φετινών Διεθνών Συναντήσεων Περιπατητικών Τεχνών Πρεσπών είναι Περπατώντας σπίτι / Το περπάτημα σε μετάβαση και αναφέρεται σε διάφορες ενότητες που παρατίθενται στο icowaf.eetf.uowm.gr. Οι ενότητες θέτουν σύγχρονα ερωτήματα μέσα στο πλαίσιο της Περιπατητικής Τέχνης δίνοντας έμφαση στις κοινότητες και τον τρόπο που αυτές ενδυναμώνονται από καλλιτεχνικές πρακτικές. Η τέταρτη υλοποίηση των Συναντήσεων θα βοηθήσει στην ολοκλήρωση των καταγραφών των σύγχρονων εικαστικών περιπατητικών πρακτικών και θα επιτρέψει τον σχηματισμό μιας νέας προσέγγισης στο αμέσως επόμενο διάστημα. Οι Συναντήσεις μετά την φετινή υλοποίησή τους θα απευθύνουν τα Μανιφέστα του μέλλοντος, όχι μόνο της Περιπατητικής τέχνης και πρακτικών, αλλά και της σύγχρονης τέχνης γενικότερα.
-Στην εποχή της κλιματικής κρίσης, της αλόγιστης και διαρκούς αποστράγγισης της φύσης από τους πόρους της, και της αποικιοκρατικής απαξίωσης των τοπικών κοινοτήτων και γηγενών παραδόσεων, συχνά με βίαιο και εξουθενωτικό τρόπο, είναι η περιπατητική τέχνη μία πολιτική και ταυτόχρονα αποτροπαϊκή πράξη, και πώς;
Είναι ταυτόχρονα μια πολιτική όσο και αποτροπαϊκή πράξη. Είναι πολιτική διότι ο καλλιτέχνης κινείται σε χώρους κρίσης, σε σημεία που έχουν υποστεί τις πληγές της έντασης. Θέτει το σώμα του στη διάθεση του κινδύνου και του ρίσκου με ποικιλόμορφους τρόπους, μη περιγράψιμους και τελικά ενσωματώνεται με τις κοινότητες. Είναι αποτροπαϊκή με την ίδια μορφή που ένα σώμα προκαλεί πάντα αμηχανία στον εισβολέα, στον πολιτικό και πολιτιστικό αποικιοκράτη. Ένας διαδηλωτής, μια διαδηλώτρια είναι πάντα γυμνοί μπροστά στην δύναμη των μηχανισμών, ωστόσο αυτή η γύμνια έχει μια αρχέγονη θα έλεγε κανείς ακαταμάχητη δύναμη. Η απουσία του σώματος είναι βέβαιο ότι είναι και απουσία αντίστασης. Το περιπατητικό σώμα τολμά να κινηθεί σε περιοχές όπου το damnatio memoriae είναι ο κανόνας να ανασηκώνει κάτω από την επίφαση την απαγορευμένη συνθήκη της πραγματικότητας.
Ποιο είναι το απαύγασμα της υπέρβασης εαυτού, μέσα και από τη δυνατή προσωπική εμπειρία του Ρομαντικού Υψηλού, στο καλλιτεχνικό πεδίο;
Το Ρομαντικό Υψηλό έχει πλέον διανύσει την πορεία του. Είναι αυτό το οποίο είναι. Ή μάλλον ήταν αυτό που ήταν και τώρα πλέον είμαστε αλλού. Και θα μπορούσα να πω, επιτέλους. Το Κοντσέρτο νούμερο 2 για Πιάνο και ορχήστρα του Μπραμς μας συγκινεί όσο ποτέ αλλά κινούμαστε σε νέους κόσμους ιδεών το 2025. Δεν μας αρκούν ο αναρριχητής του Πετράρχη, ο promeneur του Ρουσώ, ο περιπατητικός στοχαστής του Θορώ, ο flâneur του Μπωντλαίρ, οι πρακτικές των Νταντά και των καταστασιακών dérivées, οι διαδρομές των Λογκ και Φούλτον, οι στοχασμοί της Σολνιτ και του Καρέρι. Κινούμαστε πέρα από όλα αυτά σε ένα νέο πέραν. Δεν μπορούμε ακόμη να το ονομάσουμε αλλά γνωρίζουμε ότι υπάρχει και είμαστε ήδη στο εδώ αυτού του άγνωστου Αλλού. Εδώ που έχουμε βρεθεί δεν έχουμε καμιά σχέση με τους συγκλονιστικούς περιπατητές του Φρήντριχ.
-Μετά από τον Μεγάλο Ελιγμό νιώσατε ότι έχετε αλλάξει ως προσωπικότητα; Βιώσατε την Et in Arcadia Ego στιγμή μέσα στον καιρό των χαμένων ουτοπιών; Είναι το βουνό ένας ελκυστής της ανθρώπινης αντοχής κόντρα σε αυτούς τους καιρούς που κάποιοι θεωρούν απομαγεμένους; Και πώς πιστεύετε ότι επηρέασε το ίδιο το τοπίο, η ύπαρξη σας;
Το αντίθετο νοιώσαμε ότι οι ουτοπίες δεν είναι ποτέ χαμένες αλλά παρούσες και εμμένουν: ναι η προσωπική και κοινωνική απελευθέρωση είναι δικαίωμα. Οι καιροί δεν είναι απομαγεμένοι αλλά κάποιοι άνθρωποι που τους ερμηνεύουν ως τέτοιους. Το περπάτημα σε φέρνει στο όριο των πραγμάτων. Το πάτημα του βήματος σε μεταφέρει στο απάτητο των πραγματικοτήτων. Εκεί αντιλαμβάνεσαι ότι η μνήμη δεν μπορεί να διαγραφεί. Το κακό δεν θα επικρατήσει. Ο άνθρωπός θα αποκτήσει την πολυπόθητη χειραφέτηση. Και συνεχίζεις να περπατάς….
