70 χρόνια από τον θάνατο του Νίκου Σκαλκώτα: Συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

Οι τιμές σε έναν μέγιστο συνθέτη διεθνούς ακτινοβολίας, όπως ο Νίκος Σκαλκώτας, έχουν πολλές πτυχές. Πέρυσι, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών διοργάνωσε τον επιτυχημένο Κύκλο Ο Σκαλκώτας και οι σύγχρονοί του. Φέτος, μας καλεί στη συναυλία 70 Χρόνια από τον Θάνατο του Νίκου Σκαλκώτα, που πραγματοποιείται στο πλαίσιο του Διεθνούς Μουσικολογικού Συνεδρίου Ο Σκαλκώτας Σήμερα.

Η βραδιά, ανοίγει με το διπλά βραβευμένο έργο Νεοττιάν του Ευριπίδη Μπέκου, που αναμετρήθηκε με 64 συνθέσεις υψηλότατου επιπέδου από όλον τον κόσμο και απέσπασε το βραβείο Νίκος Σκαλκώτας στον ομώνυμο Διεθνή Διαγωνισμό Σύνθεσης για Συμφωνική Ορχήστρα. Έργο που η Επιτροπή επέλεξε και για το δεύτερο βραβείο, το οποίο προσφέρει η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών στο καλύτερο έργο νέου Έλληνα συνθέτη, ηλικίας κάτω των τριανταπέντε ετών. Ακολουθούν δύο γραπτά του μέγιστου Σκαλκώτα: το ιλιγγιώδες Κοντσέρτο για κοντραμπάσο και ορχήστρα, με τον Κορυφαίο στη θρυλική Gewandhaus της Λειψίας, Μιχάλη Σέμση, στον απαιτητικό ρόλο του σολίστα. Και η Δεύτερη Συμφωνική Σουίτα, όψιμη δωδεκαφθογγική σύνθεση, τα τρία μέρη της οποίας θα εκτελεστούν για πρώτη φορά. Στο πόντιουμ, ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, Στέφανος Τσιαλής.

Το σχόλιο του σολίστ:

Χαίρομαι πολύ που έχω την ευκαιρία να συμπράξω με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών. Ως γιος μουσικών της συγκεκριμένης ορχήστρας, νιώθω πως και εγώ ανήκω, αν και εμμέσως, στο σύνολο. Ο Σκαλκώτας, όπως είναι γνωστό, ήταν επίσης μέλος της ΚΟΑ και έπαιζε μάλιστα στο ίδιο αναλόγιο με τον παππού μου, Μιχάλη Σέμση. Το έργο που μου ζητήθηκε να παίξω είναι επίσης πολύ ενδιαφέρον. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι πως δυστυχώς δεν είναι ολοκληρωμένο και στη διαδικασία μελέτης αναγκάστηκα να απλοποιήσω ορισμένα πράγματα σχετικά με το κοντραμπάσο. Είναι πολύ κρίμα που δεν μπορώ να κάνω αυτή τη διαδικασία με την επίβλεψη του ίδιου του Σκαλκώτα. Αυτή η δυσκολία, σε συνδυασμό με τις «άσχημες», κακογραμμένες νότες, είναι οι δύο λόγοι για τους οποίους το Κοντσέρτο δεν ακούγεται συχνά. Χαίρομαι ιδιαίτερα που έχω την ευκαιρία να προσπαθήσω να βρω τι ήθελε να εκφράσει ο συνθέτης.

Το σχόλιο του μαέστρου:

Θεωρώ υπέρτατο χρέος της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών να βοηθήσει στην αναγέννηση της εκτέλεσης των έργων του Σκαλκώτα. Όχι μόνο επειδή είναι ο σημαντικότερος Έλληνας συνθέτης του 20ου αιώνα, αλλά και επειδή υπήρξε εξέχον μέλος της.

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕ ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΜΠΕΚΟΣ (γεν. 1991)
Νεοττιάν (νικητήριο έργο στον Διαγωνισμό Σύνθεσης Νίκος Σκαλκώτας)

ΝΙΚΟΣ ΣΚΑΛΚΩΤΑΣ (1904–1949)
Κοντσέρτο για κοντραμπάσο και ορχήστρα
Συμφωνική Σουίτα αρ. 2, τέσσερα μέρη

ΣΟΛΙΣΤ
Μιχάλης Σέμσης, κοντραμπάσο

ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
Στέφανος Τσιαλής

19:45: Εισαγωγική ομιλία του Χαράλαμπου Γωγιού για τους κατόχους εισιτηρίων.

Διεθνές Μουσικολογικό Συνέδριο “Skalkottas Today”.

Ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής με τη Μουσική Βιβλιοθήκη του, το Μέγαρο Μουσικής, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, η Ένωση Ελλήνων Μουσουργών, το Ίδρυμα Αιμιλίου Χουρμουζίου – Μαρίκας Παπαϊωάννου και το Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου συνδιοργανώνουν το τριήμερο 29, 30 Νοεμβρίου και 1 Δεκεμβρίου Διεθνές Μουσικολογικό Συνέδριο με τίτλο “Skalkottas today“.

Περισσότεροι από 45 Έλληνες και ξένοι επιστήμονες θα θίξουν ζητήματα που αφορούν το αρχείο του, την περίοδο της παραμονής του στην Ελλάδα και στο Βερολίνο, τη σύνδεσή του με άλλους Έλληνες και ξένους συνθέτες της ίδιας εποχής, καθώς και την μουσικολογική ανάλυση των έργων του. Το συνέδριο διοργανώνεται σήμερα διότι, 70 χρόνια μετά τον αιφνίδιο θάνατό του, πιστεύουμε ακράδαντα ότι δεν έχουμε ακόμα αποκαλύψει όλο το μέγεθος της ιδιοφυΐας του!

Το συνέδριο πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Διεθνούς Μουσικολογικής Εταιρείας, της Ελληνικής Μουσικολογικής Εταιρίας και του Υπουργείου Πολιτισμού. Η είσοδος στο κοινό είναι ελεύθερη, με τη συμπλήρωση ηλεκτρονικής φόρμας εγγραφής. Περισσότερες πληροφορίες: https://mmb.org.gr/el/event/international-conference-skalkottas-today

Ο Ευριπίδης Μπέκος για το έργο “Νεοττιάν”:

Η αρχαιοελληνική λέξη «Νεοττιάν» (νεοττιάς) ερμηνεύεται στη Νέα Ελληνική ως «η φωλιά των μικρών πουλιών». Στο έργο αυτό, ως μικροί κι αθώοι νεοσσοί, οι μουσικές ιδέες αναπτύσσονται, «μεγαλώνουν», ωριμάζουν, μάχονται για την επιβίωση κι εξελίσσονται μέσα σε ποικιλότροπα και ποικιλόχρωμα ηχητικά περιβάλλοντα με κύριο χαρακτηριστικό υφολογικής προσέγγισης τη χρήση ηχητικών «μαζών» σε συνδυασμό με μια εν γένει ρυθμική ρευστότητα. Το έργο είναι γραμμένο για μεγάλη συμφωνική ορχήστρα και διαρκεί περίπου 12 λεπτά.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ…

ΝΙΚΟΣ ΣΚΑΛΚΩΤΑΣ (1904–1949)

Κοντσέρτο για κοντραμπάσο και ορχήστρα

Η σύνθεση του Κοντσέρτου για Κοντραμπάσο και ορχήστρα από τον Νίκο Σκαλκώτα ανάγεται πιθανότατα στο 1940, μία χρονιά πολύ παραγωγική για τον συνθέτη, και η ενορχήστρωσή του ολοκληρώθηκε το 1942. Γενικά, δεν συναντάται συχνά στο ρεπερτόριο κοντσέρτων το κοντραμπάσο ως σολιστικό όργανο, παρότι τα πρώτα δείγματα εμφανίζονται ήδη κατά τον όψιμο κλασικισμό. Ο συνθέτης κοντσέρτου για κοντραμπάσο καλείται να διαχειριστεί ενορχηστρωτικά «ζητήματα» ηχητικής ισορροπίας μέσω ειδικής μεταχείρισης είτε του οργάνου (με χρήση ακραίων περιοχών του) είτε του ορχηστρικού όγκου. Στην προκειμένη περίπτωση του Σκαλκώτα, αξιοσημείωτη είναι η επιλογή του να χρησιμοποιήσει με επιτυχία μία ογκώδη ορχήστρα, καθώς και το σύνολο της έκτασης του κοντραμπάσου.

Το κοντσέρτο αυτό μαζί με το Κοντσέρτο για βιολί, βιόλα και ορχήστρα (1940) και το Κοντσέρτο για δύο βιολιά και ορχήστρα (1944), αποτελούν μεγάλης κλίμακας ατονικά έργα, τα οποία από άποψη δομής, εκφραστικότητας και δεξιοτεχνίας, παραπέμπουν στην παράδοση του ρομαντικού κοντσέρτου.

Το πρώτο μέρος αρχίζει με μία Andante εισαγωγή από την ορχήστρα σε χαμηλά επίπεδα δυναμικής και πυκνή υφή, η οποία σύντομα δίνει τη θέση της στο Allegro ορχηστρικό τμήμα που παρουσιάζει τα δύο θέματα. Το κοντραμπάσο εισάγεται με ένα δεξιοτεχνικό πέρασμα που οδηγεί στη σολιστική έκθεση. Η ένταση κλιμακώνεται μετά τη μέση του μέρους και καταλήγει σε μία Molto Allegro Coda, που επαναφέρει για τελευταία φορά το πρώτο θεματικό υλικό.

Το λυρικό Andantino έρχεται να αναδείξει περισσότερο την εκφραστική πλευρά της συνεργασίας των δύο μουσικών φορέων (σολίστας – ορχήστρα), με έντονα μελωδικές θεματικές ιδέες και λεπτές αποχρώσεις.

Το τρίτο μέρος, υπό την ένδειξη “Allegro vivo e molto ritmato“, ξεκινά κατά παράδοση με τον σολίστα και φέρει τρεις θεματικές ιδέες διαφορετικές σε χαρακτήρα. Η πρώτη, έντονα ρυθμική και πνευματώδης, δίνει τη θέση της στη δεύτερη, πιο χορευτική ιδέα, της οποίας η μελωδική γραμμή συμπίπτει με το τραγούδι «Αναλαμπή» (το δεύτερο από τον κύκλο των 16 Τραγουδιών για mezzo soprano και συνοδεία πιάνου). Το τρίτο θέμα φέρει πιο λυρική διάθεση και το κοντσέρτο τελειώνει με ένα εντυπωσιακό τμήμα που επαναφέρει το αρχικό θεματικό υλικό.

Ο Σκαλκώτας δεν ευτύχησε να ακούσει εν ζωή κανένα από τα κοντσέρτα του στην Ελλάδα, καθώς οι συνθήκες ήταν δυσχερείς (κατοχή, εμφύλιος, κ.τ.λ.) και ήταν δύσκολο να βρεθεί τόσο η μεγάλη ορχήστρα, όσο και ο δεξιοτέχνης σολίστας που θα μπορούσε να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις των έργων. Ο συνθέτης είχε δώσει μάλιστα την πάρτα του κοντραμπάσου του συγκεκριμένου κοντσέρτου στον Δ. Τζουμάνη, συνάδελφό του από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών (πρώτο κοντραμπάσο), προφανώς αναμένοντας μία εκτέλεσή του, η οποία όμως δεν πραγματοποιήθηκε. Το κοντσέρτο ηχογραφήθηκε 50 χρόνια μετά τον θάνατό του. – Πηνελόπη Παπαγιαννοπούλου, μουσικολόγος

Συμφωνική Σουίτα αρ.2

Στην Σκαλκωτική, η Συμφωνική Σουίτα αρ.2 είναι ένα έργο θρυλικό. Είναι το έργο που ενορχήστρωνε ο Σκαλκώτας πυρετωδώς μέχρι το βράδυ της παραμονής του θανάτου του (19 Σεπτεμβρίου 1949), φτάνοντας μέχρι την προτελευταία σελίδα του παρτιτσέλ (συνεπτυγμένη παρτιτούρα) του 5ου μέρους. Το 4ο μέρος, Λάργκο Σινφόνικο, παίχτηκε από την Κρατική Ορχήστρα το 1952, υπό τη διεύθυνση του Ρούντυ Γκερ, και ο Μίνως Δούνιας το χαιρέτισε «ως ένα εκτός χρόνου και τόπου μεγαλειώδες δημιούργημα». Το 1966 παίχτηκαν τρία μέρη (1ο, 4ο και 3ο) υπό τη διεύθυνση του Άνταλ Ντοράτι στην Αγγλία, και ο Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου το χαιρέτισε ως «κολοσσιαίο σε διαστάσεις και σε σύλληψη έργο, ίσως το σημαντικότερο κι ασφαλώς το πιο φιλόδοξο έργο που έγραψε ποτέ [ο Σκαλκώτας]». Το Λάργκο Σινφόνικο, εξάλλου, περιελήφθη στο CD της BIS που ηχογράφησε ο Νίκος Χριστοδούλου το 1998 με την Συμφωνική Ορχήστρα του Μάλμε, αποσπώντας ενθουσιώδεις κριτικές παγκοσμίως.

Όσον αφορά στη χρονολογία του έργου, ο Παπαϊωάννου εκτιμά τη σύνθεση στα 1942 – 44, την ενορχήστρωση των τεσσάρων πρώτων μερών το 1946, και του 5ου το 1949. Προσωπικά, έχω υποστηρίξει ότι το παρτιτσέλ του έργου συντέθηκε το 1944, από τον Φεβρουάριο περίπου μέχρι και το φθινόπωρο, δηλαδή ότι απασχόλησε τον Σκαλκώτα ανάμεσα στο Παραμυθόδραμα Με του Μαγιού τα Μάγια (αρχές του 1944) και το Κοντσέρτο για δύο βιολιά (τέλος του 1944).

Σημειώνεται ότι, τον Μάιο και στις αρχές Ιουνίου 1944, ο Σκαλκώτας είχε συλληφθεί και κρατηθεί από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Χαϊδαρίου, πιθανώς ευρισκόμενος ανάμεσα στο Εμβατήριο Περιπάτου και το Λάργκο Σινφόνικο. Αν η υπόθεση αυτή είναι σωστή, το Λάργκο Σινφόνικο αποτέλεσε το πεδίο στο οποίο ο συνθέτης ανασυγκρότησε τις δημιουργικές του δυνάμεις, μετά από την εξοντωτική δοκιμασία της κράτησής του υπό συνθήκες καθημερινής σωματικής και ψυχικής ακραίας καταπόνησης.

Η Συμφωνική Σουίτα αρ. 2 είναι γραμμένη σε ένα ad hoc σειραϊκό σύστημα, το οποίο εξελίσσεται σ’ έναν κανόνα των 16 σειρών, από τις οποίες η καθεμιά συντίθεται από τρεις τετράφωνες συγχορδίες και των οποίων η κανονική επαναφορά δημιουργεί τις θεματικές και μορφολογικές ενότητες του αντίστοιχου μέρους.

Τα έξι μέρη του έργου διακρίνονται μεταξύ τους με βάση τον χαρακτήρα τους. Έτσι, στην Ουβερτούρα Κοντσερτάντε (1ο μέρος) ο χαρακτήρας δίδεται από τις σολιστικές παρεμβάσεις των έγχορδων και των ξύλινων οργάνων, η Τοκάτα (2ο μέρος) έχει προκλασική αναφορά, ενώ το Εμβατήριο Περιπάτου (3ο μέρος) ανακαλεί τους ήχους μιας φιλαρμονικής που παιανίζει στους δρόμους της πόλης. Το κέντρο βάρος της συνολικής συμφωνικής φόρμας πέφτει στο Λάργκο Σινφόνικο (4ο μέρος). Εν συνεχεία, στο Θέμα με Παραλλαγές (5ο μέρος), πιο ελαφρό σε χαρακτήρα, το τέμπο ποικίλλει, ενώ το τελικό πρέστο, Περπέτουουμ Μόμπιλε (Ρόντο – 6ο μέρος), εισάγει διακριτικά έναν «ελληνικό» χαρακτήρα, δεδομένου ότι το θέμα του ανακαλεί το θέμα της Κρητικής Γιορτής, ενός νεανικού πιανιστικού έργου του Μητρόπουλου, το οποίο ο Σκαλκώτας είχε ενορχηστρώσει στις αρχές της δεκαετίας του ’20.

Το 6ο μέρος του έργου παίζεται στη δική μου ενορχηστρωτική εκδοχή. Η ενορχήστρωσή μου ολοκληρώθηκε το 1994, οπότε και ανακοινώθηκε από τον Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου σε ομιλία του στην Χαλκίδα στις 22/5/1994. Ξαναδουλεύτηκε σε διάφορες περιόδους, μέχρι τη μορφή που ερμηνεύεται σήμερα. – Κωστής Δεμερτζής, Δρ. Μουσικολογίας, Δρ. Νομικής