H Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση παρουσιάζει στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός μια έκθεση που δίνει νέα πνοή σε αρχειακά ίχνη, οικογενειακά κειμήλια, ιστορικά ντοκουμέντα, όλα όσα αποτελούν δηλαδή «τεκμήρια αναπνοής», από 20 Απριλίου έως 17 Μαΐου. Με το Documents of Breathing (Τεκμήρια Αναπνοής) η Πάσκουα Βοργιά και ο Παύλος Φυσάκης αναζητούν τα ακροσφαλή στηρίγματα της μνήμης. Οι ίδιοι περιγράφουν το έργο τους ως μια συλλογή από θραύσματα μνημοσύνης που ανευρίσκονται και δομούνται με τρόπο συνειρμικό, προσωπικό και συλλογικό.
Τα Documents of Breathing είναι μια ασυνήθιστη έκθεση. Κάθε φορά παρουσιάζεται διαφορετικά, αλλά πάντα σαν ανοιχτό βιβλίο. Ο τίτλος της έκθεσης, δανεισμένος από ένα αρχαίο αιγυπτιακό ταφικό κείμενο, ένα ξόρκι δηλαδή που δίνει στον νεκρό το δικαίωμα στη μεταθανάτια ζωή, δηλώνει την αρχειακή διάσταση του έργου αλλά και μια εσωτερική αντίφαση. Ενώ τα Τεκμήρια Αναπνοής είναι τεκμήρια πνοής και δημιουργούν ένα άνοιγμα προς τη ζωή, ταυτόχρονα συνομιλούν με τους νεκρούς. Στις επιβιώσιμες εικόνες που συλλέγουν και υπομνηματίζουν η Πάσκουα Βοργιά και ο Παύλος Φυσάκης, το παρόν και το παρελθόν, το προσωπικό και το συλλογικό είναι αδιαχώριστα.
Ένα έργο θεωρητικά τεκμηριωμένο, που δεν σου επιτρέπει να αμφισβητήσεις τις προθέσεις και τις γνώσεις των δημιουργών του. Αυτό το «ανοιχτό αρχείο», όπως το ονομάζουν, χωρίζεται σε δέκα κεφάλαια (The Last Version, Chronos, Dream City, Denkraum, Logos, Pathos, Sacred & Profane, Pothos, Θάνατος, The Afterlife) και αναφέρεται σε δύο ανολοκλήρωτα πρότζεκτ του μοντερνισμού: το Passagen-Werk (1927-40) του Walter Benjamin, μια εργασία για την αστική ζωή στο Παρίσι του 19ου αιώνα αποτελούμενη από αυτούσια και σχολιασμένα παραθέματα, και το Bilderatlas Mnemosyne (1925-29) του Aby Warburg, μια οπτική εγκυκλοπαίδεια που αποσκοπούσε στην ενεργοποίηση της μνήμης και της φαντασίας του θεατή, καθώς και στην κατανόηση της «μεταθανάτιας ζωής της αρχαιότητας».
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
***
-Θα θέλατε να μας πείτε λίγα λόγια για την έκθεση “Documents of Breathing” (Τεκμήρια Αναπνοής) και για όσα επιχειρείτε να αναδείξετε μέσα από αυτό το εγχείρημα; Πότε και πώς ξεκινήσατε το συγκεκριμένο έργο;
Το Documents of Breathing ξεκίνησε πριν 5 χρόνια περίπου με αφορμή μια εικόνα που βρέθηκε στο οικογενειακό αρχείο και μας έκανε εντύπωση. H εικόνα αυτή ενώ υπήρχε σε ένα συρτάρι ως παλιά φωτογραφία της οικογένειας, ως μια προσωπική στιγμή του παρελθόντος, κουβαλούσε μεγάλο πολιτικό φορτίο σε αντιπαραβολή με το παρόν, δηλαδή αποκαλυπτόταν μέσα σε μια εκ πρώτης όψεως «αθώα» εικόνα κάτι κρίσιμο για το σήμερα. Έτσι μπήκαμε στον πειρασμό να σκαλίσουμε και άλλες παλιές φωτογραφίες, και να ανακαλύψουμε ξανά και με άλλο μάτι πρόσωπα και στιγμές ιδιαίτερες, που σήμαιναν κάτι για μας και την συλλογική ιστορία μας. Το ένα έφερε το άλλο, ήταν και ο εγκλεισμός της καραντίνας που μας έκανε να στραφούμε πιο πολύ προς τα μέσα, και άρχισε να ξετυλίγεται σταδιακά το νήμα της αφήγησης, και να οδηγούμαστε σε άλλες εικόνες και άλλες συνδέσεις, να αφορά όλο αυτό όλο και περισσότερους ανθρώπους, τόπους και χρόνους, και τελικά να δημιουργηθεί ένα πλέγμα, αστερισμοί από εικόνες και κείμενα, δικά μας και άλλων, παλιών και νέων, ιστορικών και προσωπικών. Αρχικά όλα αυτά αρχίσαμε να τα επεξεργαζόμαστε τεχνικά και αισθητικά, και να τα τυπώνουμε ως έργα, να τα δοκιμάζουμε, να τα ανακατεύουμε σε αλληλουχίες, και τελικά μπήκαν μαζί με συνοδευτικά κείμενα σε ένα βιβλίο-κουτί, μια κιβωτό (ark/archive), όπου θέλαμε να διασώσουμε τις ιστορίες που προέκυπταν και μας απασχολούσαν. Ώσπου το κουτί αυτό άνοιξε και ξεδιπλώθηκε στο χώρο παίρνοντας τη μορφή μιας έκθεσης. Πρώτα στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης πέρσι, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση της διευθύντριας Μαρίας Μαραγκού και με την υποστήριξη του ΝΕΟΝ, και τώρα στην Αθήνα, ως παραγωγή της Στέγης.
Αυτό που τελικά καταλήξαμε να ανακαλύψουμε με νέο τρόπο και θέλαμε να αναδείξουμε μέσα από αυτό το έργο, είναι ένα μέρος αυτού του πλέγματος σχέσεων, αιτίων και αιτιατών, τις πολύπλοκες και γεμάτες σημασία συνδέσεις μεταξύ ανθρώπων και γεγονότων, που μας φέρνουν στο σήμερα, στην παρούσα ιστορική συνθήκη. Μέσα σε αυτό το δίκτυο συνάψεων και συσχετίσεων, υπάρχουν πρόσωπα που έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στην συλλογική μας ύπαρξη, ή που επηρεάστηκαν από τα γεγονότα με τρόπο βαθύ. Εμείς, όλοι και όλες μας, στο τώρα, είμαστε δεμένοι με το παρελθόν, ως απότοκα εμπειρίας και μάθησης και των προηγούμενων γενεών – «we are chained» όπως λέει και ένα τραγούδι των Pixies, και αν κάνουμε ότι δεν βλέπουμε αυτές τις αλυσίδες, επιθυμητές ή μη, αν δεν μάθουμε να πλοηγούμαστε πάνω και πέρα από αυτές, αν διαρκώς ξεχνάμε, δεν μπορούμε να πάμε παρακάτω.
Αυτό το έργο είχε κάτι το τελετουργικό για μας, ήταν σαν ένα κάλεσμα, και από την άλλη, ήταν συναρπαστική διαδικασία ο πειραματισμός με το τι συνιστά εικόνα, τεκμήριο, αρχείο. Υπάρχει έντονη δηλαδή η επιθυμία μας να επανεφευρίσκουμε διαρκώς το μέσο μας, αλλά και να ανακατασκευάζουμε τη μνήμη. Είναι σαν ένα άνοιγμα δυνατοτήτων όλο αυτό για μας.
-Με ποιον τρόπο επιλέξατε το υλικό που συμπεριλαμβάνεται στην έκθεση;
Με αρκετά συνειρμικό τρόπο αρχικά. Οι εικόνες φέρνουν τις λέξεις, και οι λέξεις με τη σειρά τους φέρνουν νέες εικόνες. Κάθε εικόνα έχει μέσα της ιστορίες που τις κουβαλάει θέλοντας και μη, είτε πιο φανερές μέσα στο πλαίσιό της, είτε έξω από το κάδρο της, στο περιβάλλον της, σαν ίχνη ή αόρατα κλαδιά, που πρέπει να πας «κοντά» για να τα δεις. Και κάθε ιστορία, έχει μέσα της τις εικόνες που την απαρτίζουν. Για μας αυτή η διαλεκτική σχέση μεταξύ εικόνας και λόγου, έχει έντονη σημασία, γιατί αφορά τον τρόπο με τον οποίο πλαισιώνουμε, ερμηνεύουμε και διαχειριζόμαστε τις εικόνες και τον οπτικό μας πολιτισμό γενικότερα. Λιγότερο μας ενδιαφέρει το ρεπορταζιακό ή τεχνικό κομμάτι της φωτογραφίας, η νοσταλγία ως συναίσθημα ή η στιγμή της λήψης της, και περισσότερο ο ρόλος της φωτογραφίας ως ενός πολυσχιδούς μέσου, ως εργαλείου ερμηνείας της ιστορίας και παρέμβασης στην αισθητική και αισθηματική μας αγωγή, όπως θα έλεγε ο Φλωμπέρ – όπως επίσης και τα όριά της, το μέχρι πού μπορεί να φτάσει ως μέσο. Έτσι το υλικό που υπάρχει στην έκθεση, έχει υποστεί πολλαπλή διαχείριση από εμάς, οικειοποίηση, επεξεργασία, αποπλαισίωση, μοντάζ/κολάζ, αποδόμηση και ανακατασκευή, ενώ περιλαμβάνονται και κείμενα, βίντεο και στιγμιότυπα από βίντεο, λογοτεχνικά παραθέματα, λήμματα, και άλλα πολλά. Αυτό που βλέπει κανείς, δεν είναι στην πραγματικότητα φωτογραφίες, αλλά μια πολυμεσική εγκατάσταση, κι ένα ανοιχτό αρχείο που μας καλεί να το αποδομήσουμε και να το αναδομήσουμε από κοινού.
-Πώς συνδιαλέγονται οι εικόνες με τα κείμενα που τις συνοδεύουν;
Το κάθε έργο καταρχήν έχει έναν τίτλο, και πολλά από αυτά έχουν και αυτό που λέμε «λεζάντες», οι οποίες συνιστούν συνοδευτικές ιστορίες ή πληροφορίες που «αγκιστρώνουν» την εικόνα με έναν τρόπο, και δημιουργούν συγκεκριμένες προτεινόμενες ή επιθυμητές για εμάς συνδέσεις. Αυτό εξυπηρετεί την αποαισθητικοποίηση, όχι με την έννοια ότι δεν μπορεί μια εικόνα ταυτόχρονα να είναι όμορφη, να παίζει με τη φόρμα, ή να μας ταξιδέψει, αλλά προσπαθώντας παρόλη την αύρα που μπορεί να έχει μια εικόνα, να την επαναφέρουμε, να την επανεφεύρουμε ίσως, σε έναν ρόλο ερευνητικό, αναλυτικό και δημιουργικό συνάμα. Η φωτογραφία έχει αυτήν την ιδιατερότητα – ότι πέρα από τέχνη, είναι και μέσο έρευνας και αναλυτικής ερμηνείας του κόσμου. Οι λεζάντες λοιπόν, μπορεί να είναι λήμματα από εγκυκλοπαίδεια ή το διαδίκτυο, παραμύθια, περιγραφές, παραθέματα, μαρτυρίες ή προσωπικές σκέψεις. Άλλοτε μιλούν για τον τόπο και τον χρόνο όπου συνέβη αυτό που απεικονίζει μια εικόνα, άλλοτε μας οδηγούν σε άλλα λιγότερο αναμενόμενα μονοπάτια. Και πάλι, αυτή η δύναμη, μια εικόνα να μπορεί να σημαίνει τόσα διαφορετικά πράγματα ανάλογα με το πώς πλαισιώνεται ή παρουσιάζεται, εμάς μας συναρπάζει, και συνιστά κεντρικό πυρήνα της δουλειάς μας.
-Ποιες είναι οι διαφορές ανάμεσα στη συγκεκριμένη έκθεση και την έκθεση που παρουσιάσατε στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης;
Ο κάθε χώρος έχει τη δική του ιστορία και ενέργεια, και με αυτήν οφείλεις να συνδιαλεχθείς, γιατί αλλιώς, είσαι αλεξιπτωτιστής, και μιλάς πιο εξατομικευμένα. Τα πολλά δωμάτια στο Μουσείο της Κρήτης, μας οδήγησαν να χωρίσουμε τα «κεφάλαια» της έκθεσης πιο ομαδοποιημένα και με μεγαλύτερη νοηματική συνέχεια. Εδώ, καθώς είναι ενιαίος ο χώρος της αίθουσας τέχνης, τα έργα συνομιλούν μεταξύ τους, με έναν τρόπο πιο φορμαλιστικό και πιο αισθητικό, μόνο και μόνο επειδή βρίσκονται κοντά ή απέναντι. Και είναι διαφορετικός ο αντίκτυπος της έκθεσης, καθώς κάποιος που μπαίνει στην έκθεση μπορεί να δει όλα τα έργα μαζί. Πολλοί επισκέπτες μας είπαν ότι ήταν έντονη η ατμόσφαιρα που δημιουργείται με το που μπαίνεις, και αυτό έχει να κάνει βέβαια και με την αρχιτεκτονική και την ιστορία του χώρου που είναι πολύ ιδιαίτερη και φορτισμένη. Στην οροφή υπάρχει ένας μεγάλος ορθογώνιος φεγγίτης, που επιτρέπει στο φως να διαχυθεί από ψηλά, όπως σε έναν ναό, και αυτό δημιουργεί υποβλητική αύρα. Μας θύμισε μια φράση του Jean-Luc Nancy, που λέει ότι «οι εικόνες έρχονται από τον ουρανό». Εμείς κάτω από τον φεγγίτη αποφασίσαμε να χτίσουμε ένα δωμάτιο σαν κουτί, μια κρύπτη ας πούμε, την οποία σχεδίασε ο Πάνος Δραγώνας, και όπου διαφυλάσσονται κάποια έργα που έχουν ιδιαίτερη σημασία για μας. Εκεί μέσα υπάρχει και το βιβλίο-κουτί, η «μήτρα» από όπου ξεκίνησαν, και όπου εμπεριέχονται όλα.
Photo Credit: © Panos Kefalos
