Το αεροπλάνο του προσγειώθηκε στις τρεις το μεσημέρι σε μιαν Αθήνα που αναδευόταν στην αγκαλιά της άνοιξης σαν φρεσκοπαντρεμένη γυναίκα. Ο ουρανός αλληθώριζε από ευτυχία πίσω από το λευκό και αραχνοΰφαντο πέπλο, ενώ τα ξέπλεκα μαλλιά της πόλης ανέδυαν το απαλό άρωμα των λουλουδιών σε κάθε φύσημα του ανέμου. Η βέρα του ήλιου έλαμπε στον δεξιό παράμεσό της, και αυτή η λάμψη της ήταν που χάριζε στο χαρμάνι των ταξιδιωτών που πηγαινοερχόταν ζωσμένο αποσκευές στο Ελευθέριος Βενιζέλος μιαν άγρια ομορφιά.
26 Απριλίου του ’55 ήταν όταν ο συγγραφέας από τ’ Αλγέρι, εμφανίστηκε μπροστά στον καθηγητή Ψυχιατρικής, Άγγελο Κατακουζηνό, και την σύζυγό του, Λητώ. Στο ένα του χέρι βαστούσε μια μικρή μαύρη βαλίτσα, και στο άλλο κρεμόταν το παλτό του. «Τρέμω τα αυτοκίνητα. Κάθε φορά που μπαίνω, θαρρώ πως θα σκοτωθώ», είπε σε βραχνιασμένα γαλλικά όταν αντίκρισε το όχημα των Κατακουζηνών. Κέρωσε για μια στιγμή το ζεύγος, αλλά ο γιατρός διέλυσε σαν φυσαλίδα την αμηχανία της στιγμής. «Όλοι δικαιούμαστε να έχουμε τα άγχη και τις αγωνίες μας. Ακόμα και ο καλός μου φίλος, Αλμπέρ Καμύ», είπε και γύρισε το κλειδί στη μίζα.
Ως πρόεδρος της Ελληνογαλλικής Πνευματικής Ένωσης, ο δρ. Κατακουζηνός ήταν αυτός που είχε προτείνει τον δημιουργό του «Ξένου», της «Πανούκλας», και του «Επαναστατημένου Ανθρώπου» χωρίς δεύτερη σκέψη ως κεντρικό ομιλητή στο συμπόσιο για το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Δεν είχε παρά να αποδεχθεί την πρόσκληση ο Καμύ, και στις 27 Απριλίου 1955, το Γαλλικό Ινστιτούτο να πλημμυρίσει από τους λάτρεις της Φιλοσοφίας, των Τεχνών, αλλά κυρίως της αλήθειας και της αφύπνισης. Ο φανατικός αναγνώστης του Πλάτωνα, του Επίκτητου και του Καζαντζάκη, εκείνος που κινήθηκε χωρίς παρεκκλίσεις από το τρίπτυχο Άνθρωπος – Ελευθερία – Δικαιοσύνη και στηλίτευσε με το έργο του κάθε μορφή μεσσηνιασμού και ελιτισμού, και το 1957 θα τιμούνταν με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, τοποθετήθηκε ευθύβολα στα ερωτήματα των Ευάγγελου Παπανούτσου, Νίκου Χατζηκυριάκου – Γκίκα, Γιώργου Θεοτοκά, Κωνσταντίνου Τσάτσου και άλλων.
Ο Αλμπέρ Καμύ που έχει μελετήσει το παρελθόν, εργάζεται για το παρόν και φαντασιώνεται με αισιοδοξία το μέλλον, θα θίξει τον πλουραλισμό ως βασική αρχή της ελευθερίας, ενώ θα αναφερθεί στα ανθρώπινα δικαιώματα όπως οι Ντεκάρτ και Βολταίρος τα είχαν πρωτοεκφράσει. Ο συγγραφέας που επαναστατώντας συνειδητοποιεί την αξία της ανθρώπινης ύπαρξης, θα μιλήσει επισταμένως για την συμφιλίωση των αντιθέσεων, των υποχρεώσεων και των καθηκόντων του ατόμου, ενώ θα τονίσει ποικιλοτρόπως την ανάγκη της Ευρώπης να διαφύγει του απτού επαρχιωτισμού της.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας που από το 2002 γιορτάζεται ετησίως την τρίτη Πέμπτη του Νοεμβρίου, αλλά και το βιβλίο «Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού», που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη, και στο οποίο καταγράφονται τα πρακτικά της συγκεκριμένης συζήτησης, ξέρουμε όλους τους λόγους για τους οποίους ο Καμύ είναι διαχρονικός.
Εξετάζοντας κανείς τις απαντήσεις του όσον αφορά στα συστατικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού, τους κινδύνους που αυτά διατρέχουν, την αναγκαιότητα δημιουργίας ηθικών αξιών, την ειλικρίνεια και τη μεστότητα της Τέχνης, αλλά και τη διαρκή ελπίδα για τη συνέχιση της ζωής μας, καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: πως το πεπρωμένο δεν είναι επ’ουδενί θέμα συγκυριών. Δεν πρέπει να το περιμένουμε, αλλά να το διαμορφώνουμε στηριζόμενοι στις συλλογικές δυνάμεις μας. Ο Αλμπέρ Καμύ που μιλά περί ορθολογισμού, μέτρου κι ισορροπίας, επιμένει ότι ακτιβιστής δεν είναι εκείνος που λέει ότι το ποτάμι είναι βρώμικο, αλλά αυτός που βουτά τα χέρια εντός του και το καθαρίζει. Ο Καμύ επίσης ισχυρίζεται πως οι λαοί για να διατηρούν την αυτοκυριαρχία και τη σιγουριά τους, οφείλουν να κινούνται μόνο προς τα μπρος, ενώ επιμένει πως όλες οι σπηλιές στις οποίες φοβόμαστε να εισέλθουμε, κρύβουν τους θησαυρούς που γυρεύουμε. Άραγε να ετοιμάζεται για άνθηση η Ευρώπη; Ο Καμύ πιστεύει πως αυτό δεν είναι εφικτό, όσο τουλάχιστον αποτελεί μόνο εφόδιο για τους λαούς της το σφυρί και όλα τα προβλήματα αντιμετωπίζονται ως καρφιά. Ο Γάλλος που έβαλε μέσα στην καρδιά του την Ελλάδα και τον μεσογειακό ήλιο, πείθει το κοινό του πως πάντα ό,τι είναι κακό για το μελίσσι, είναι κακό και για τη μέλισσα, και πως αν αλυσοδέσουμε δύο πουλιά μαζί, αδύνατο να πετάξουν, και ας έχουν τέσσερα φτερά.
Για τον άντρα, του οποίου το νήμα της ζωής θα κοβόταν βίαια σε αυτοκινητικό ατύχημα στις 4 Ιανουαρίου 1960, ο πολιτισμός επηρεασμένος από την Δύση και την Ανατολή, είναι γυαλί. Εκεί που λάμπει, εκεί θρυμματίζεται. Ίσως και να είναι ένας ήλιος που δύει για να ανατείλει ξανά. Ή αστέρι με δικαίωμα έκλειψης. Κι αυτό δεν είναι κάτι που πρέπει να μας φοβίζει, αν δεχθούμε την προϋπόθεση πως το φως θα επιστρέψει, κι η έκλειψη δεν θα χαθεί μέσα στη νύχτα. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός για ‘κείνον αποτελεί φωτιά δημιουργίας. Αυτήν τη φωτιά τη συντηρούν μονάχα οι ανυπότακτοι, οι ανικανοποίητοι κι οι τυχοδιώκτες της ψυχής και του νου. Και στηρίζεται στην ελευθερία. Όχι στην ελευθερία των λύκων που συχνά σημαίνει θάνατο για τα πρόβατα, μα στην ελευθερία που δεν είναι παρά η δυνατότητά μας να γίνουμε καλύτεροι ως άτομα κι ως σύνολα. Η ελευθερία που έχει ως τίμημα την υπευθυνότητα. Η ελευθερία που μάς επιβάλλει είτε να βρούμε το δρόμο, είτε να τον χτίσουμε και η ελευθερία κατά την οποία δεν επικρίνουμε, αλλά κατανοούμε.
Μέσα από τους προβληματισμούς, στους οποίους ανταποκρίνεται με ζέση ο Καμύ, ένας συνειδητοποιημένος αναγνώστης, αλλά κυρίως ένας δίκαιος και απαλλαγμένος από τις παρωπίδες, Ευρωπαίος πολίτης, θα δει πως έτσι έχουν τα πράγματα για το μέλλον της Γηραιάς Ηπείρου: για να επιβιώσει οφείλει με όλες τις αντοχές της να ανυψωθεί πάνω από τις ιδέες και τις ιδεολογίες που τής κατασπαράζουν τα σωθικά. Οφείλει να πάψει να ζητά το ίδιο της το νόημα, αλλά να το δίνει. Πρέπει να καταλάβει πως η αναζήτηση είναι μοιραία για τη βεβαιότητα και αν θέλει να κοσμεί το μακρύ λαιμό της με μαργαριτάρια, να βουτήξει βαθιά για να τα βρεί και να τα αποκτήσει. Ο Καμύ ανάμεσα στη γερμανική και τη γαλλική φιλοσοφία, ανάμεσα στην Ευρώπη, μα και την Αμερική, μεταξύ σκότους και φωτός, αλήθειας και ψευδαίσθησης, θα αφήσει τα χειροκροτήματα να πνίξουν τα λόγια του, μα ποτέ την σκέψη του. Ο Καμύ, ένας περιπλανώμενος αλιευτής της ευτυχίας, εκφράζει απλά, όσα οι άλλοι περδικλώνουν νοηματικώς, και βγάζει το καπέλο σ’ αυτούς που σκέφτονται μέχρι να ματώσουν.
* Η ανάγνωση αφορά το βιβλίο «Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού», το οποίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη.