Τον Μάιο του 2014 και για δύο μήνες στο υπό κατεδάφιση παλαιό εργοστάσιο ζάχαρης του Μπρούκλιν Domino Sugar το οποίο από το 1856 που χτίστηκε παρήγε τη μισή ζάχαρη της χώρας, στήθηκε το μεγαλύτερο έργο δημόσιας τέχνης στη Νέα Υόρκη και μία από τις σημαντικότερες εικαστικές εγκαταστάσεις των τελευταίων ετών την οποία επισκέφτηκαν 130000 θεατές. Ένα γιγάντιο γλυπτό (35 πόδια ύψος και 75 πόδια μήκος) από πολυεστέρα επικαλυμμένο με περισσότερους από 50 τόνους λευκής ζάχαρης με τίτλο «A Subtlety or The Marvelous Sugar Baby (an Homage to the unpaid and overworked Artisans who have refined our Sweet tastes from the cane fields to the Kitchens of the New World on the Occasion of the demolition of the Domino Sugar Refining Plant)», παρίστανε την αρχαία αιγυπτιακή Σφίγγα φέροντας όμως τα χαρακτηριστικά μίας μαύρης γονατιστής γυναίκας, ενώ μπροστά της στέκονταν παραταγμένοι και καραμελωμένοι 13 νεαροί σκλάβοι που κουβαλούσαν φρούτα και ανθρώπινα μέλη, όλοι τους από βρασμένη μαύρη ζάχαρη που καθώς έλιωνε μετατρεπόταν σε κολλώδη ‘δάκρυα’ μελάσας.
Φέτος στην Ύδρα το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ παρουσιάζει το μοναδικό κομμάτι που σώθηκε από την εφήμερη εγκατάσταση, τη Figa, το αριστερό μπροστινό άκρο του γλυπτού, το οποίο δεν θυμίζει το αρχαϊκό πόδι της λέαινας αλλά μία ανθρώπινη γροθιά με τον αντίχειρα ανάμεσα σε δείκτη και μέσο.
Η συγκεκριμένη χειρονομία φέρει πολλαπλές ερμηνείες καθώς σε ορισμένες κουλτούρες θεωρείται άσεμνη, ενώ σε άλλες θεωρείται το σήμα του σύκου-fig sign (εξ’ ου και η ονομασία Figa, η Σφίγγα που έχασε το αρχικό της γράμμα), το οποίο συμβολίζει γονιμότητα και προστασία από το κακό μάτι.
Το ζαχαρένιο έργο παρασκεύασε η Αφροαμερικανή εικαστικός Kara Elizabeth Walker γνωστή για τις λιτανεύουσες μαύρες σιλουέτες της, τις εγκαταστάσεις και τα animation που ερευνούν ζητήματα ταυτότητας και ιστορίας μέσα από τη χροιά της φυλετικότητας, του φύλου, της σεξουαλικότητας και της βίας, ένα opus δουλειάς που ανήκει σε μία μακρά παράδοση βαθιά πολιτικής τέχνης που περιλαμβάνει τις εγκαταστάσεις του Brett Bailey, τα χειροποίητα animation του William Kentridge, τα διοράματα των Chapman Brothers και φτάνει ως τις ‘Καταστροφές του Πολέμου’ από τον Goya. Η Kara Walker γεννήθηκε το 1969 στην πολυφυλετική Καλιφόρνια. Η μετακόμιση στην ηλικία των 13 στη συντηρητική και ακόμα ρατσιστική Τζόρτζια, λόγω της μετάθεσης στο εκεί πανεπιστήμιο του καλλιτέχνη και καθηγητή πατέρα της Larry Walker, είχε μεγάλη επίδραση στη μετέπειτα καλλιτεχνική της πορεία μετά την αποφοίτησή της από το Rhode Island College of Art and Design έως τον διορισμό της στο Columbia University στις αρχές του 2000.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Η διαχείριση του ζητήματος του ρατσισμού από έναν αφροαμερικανό καλλιτέχνη ενέχει τον κίνδυνο να κατηγοριοποιηθεί ως στερεότυπη, ή φολκλόρ, παρόλα αυτά, στα χέρια της Walker η κατά μέτωπο αντιμετώπιση της ιστορίας της δουλείας με έναν τρόπο που την κάνει να φαντάζει διαχρονική και επαναλαμβανόμενη με διαφορετικό κάθε φορά πρόσωπο μέσα στο σήμερα, είναι αυτό που ξεχωρίζει την καλλιτέχνιδα και το οποίο δηλώνει τη δύναμη της τέχνης της να αψηφά τις συμβάσεις και να συνομιλεί με την εποχή της. Μέσα από διεθνείς ατομικές παρουσιάσεις και σημαντικές βραβεύσεις, η Kara Walker θεωρείται μία από τις σημαντικότερες γυναίκες εικαστικούς παγκοσμίως. Ήταν μόλις 28 ετών όταν παρέλαβε την περίφημη MacArthur fellowship. Το 2012 εκλέχθηκε μέλος στην Αμερικάνικη Ακαδημία Τεχνών και Γραμμάτων, ενώ έχει ψηφιστεί ως ένας από τους καλλιτέχνες με τη μεγαλύτερη επιρροή στον κόσμο από το περιοδικό ΤΙΜΕ.
Τα τραγικά συμβάντα που διαδραματίζονταν καθημερινά στις φυτείες ζαχαροκάλαμου τον 18ο και 19ο αιώνα στον Αμερικάνικο Νότο στο υπογάστριο του Αμερικάνικου θαύματος, παρουσιάζονται με όλες τις τρομαχτικές τους λεπτομέρειες στις μαυρόασπρες οπτικές αφηγήσεις της Walker. Το μέγεθος όμως του κακού που δύναται να πραγματοποιήσει ο άνθρωπος κατά τη διαχείριση της εξουσίας δεν περιορίζεται σε μία χρονική στιγμή αλλά διαπερνά όλη την ιστορία της ανθρωπότητας από καταβολής της. Η ανθρώπινη σκλαβιά έχτισε τις Πυραμίδες, στήριξε το θαύμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και δημιούργησε το Νέο Κόσμο.
Η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων ανάλογα με χρώμα, φύλο, θρησκεία, εθνικότητα συνεχίζει να δικαιολογεί εγκλήματα στο όνομα της εξουσίας, είτε διακηρύσσοντας τα αναγκαία και θεμιτά από ένα νέο λαϊκίζον πολιτικό κατεστημένο όπου οι κρατικές δυνάμεις καταστολής συνεχίζουν να στοχοποιούν τον έγχρωμο πληθυσμό, είτε όταν διαπράττονται στο όνομα ενός νέου κύματος θρησκευτικού και κοινωνικού σκοταδισμού που οδηγεί σε μαζική μετανάστευση προς τη Δύση ορδές ψυχών που ψάχνουν ένα καλύτερο και ειρηνικό αύριο, είτε όταν πρόκειται για οικονομικά πειράματα που στερεοποιούν τον ηγεμονισμό που εξασκούν κράτη, τράπεζες και εταιρίες εις βάρος εξαθλιωμένων λαών.
Ιστορίες από Ζάχαρη
Μέσα σε αυτόν τον κάθε άλλο παρά αγγελικά πλασμένο κόσμο, η πιο γλυκιά ουσία του, η ζάχαρη, στα χέρια της Walker γίνεται ένα δυνατό μέσο στην προσπάθειά της να ξεφλουδίσει το ζαχαρένιο περίβλημά του και να μπήξει την μασέτα της τέχνης μέχρι το κόκκαλο. Ιστορικά η ζάχαρη, ως ουσία που αρχικά απολάμβαναν οι προνομιούχοι της Νέας Γης και της Ευρώπης (ειδικά σε μικρά διακοσμητικά εδώδιμα μπιμπελό-subtleties), ήταν βαθιά ποτισμένη με ιδρώτα και αίμα.
Καθώς το κλίμα και το έδαφος στις νότιες Πολιτείες της Αμερικής, στις αποικίες της Καραϊβικής και στις περιοχές της Νότιας Αμερικής με τροπική βλάστηση ήταν πρόσφορο για την καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου, ολόκληρα τροπικά δάση αποψιλώθηκαν, οι γηγενείς πληθυσμοί αποδεκατίστηκαν και δημιουργήθηκαν μεγάλες φυτείες στις οποίες δούλευαν μέχρι τελικής εξόντωσης σκλάβοι που μεταφέρθηκαν εκεί από την Αφρική στοιβαγμένοι μέσα στα αμπάρια των γνωστών δουλεμπορικών καραβιών με τεράστιες απώλειες κατά τη διάρκεια του πολύμηνου ταξιδιού.
Το προϊόν έφτανε στα μεγάλα εργοστάσια της Δύσης όπου επεξεργάζονταν για να αποκτήσει τη φινετσάτη άσπρη ‘καθαρή’ μορφή και ομοιογενή υφή, και να αναπαυθεί σε ζηλευτή συσκευασία, αποτάσσοντας επιμελώς τα σκαιά σημεία του μακρύ ταξιδιού του. Η κατάργηση της δουλείας το 1865 και η βιομηχανοποίηση της παραγωγής της, οδήγησε πολλά εργοστάσια στην μείωση προσωπικού και στο αναπόφευκτο κλείσιμο (όπως και σε διαμαρτυρίες για την υπερβολική χρήση της ζάχαρης στη σύγχρονη διατροφή). Ήταν θέμα χρόνου για την Walker, η οποία είχε ήδη πραγματοποιήσει μεγάλες προκλητικές εκθέσεις γύρω από το θέμα της φυλετικής βίας, να βρεθεί το κατάλληλο περιβάλλον για να ξεδιπλώσει μία επικών διαστάσεων δημόσια εγκατάσταση που θα αποκρυστάλλωνε στη μνήμη την ιστορία ενός υλικού τόσο στομαχικά συνυφασμένου με το απάνθρωπο πρόσωπο της ανθρώπινης εκμετάλλευσης.
Η Μαύρη Σφίγγα
Η γονατιστή στα τέσσερα άκρα της ‘νέγρα μάμα’, εργάτρια, τροφός, ερωμένη, μα και χολιγουντιανή λευκοντυμένη οικονόμος με στεντόρεια φωνή και απαράμιλλο χιούμορ, ηρωική και αντιηρωική μαζί, ολόγυμνη πλην του χαρακτηριστικού τσεμπεριού, με στερεοτυπική αντιμετώπιση των χαρακτηριστικών του προσώπου αλλά και του περίοπτα εκτεθειμένου κορμιού της δημιουργεί μία φαντασιακή εικόνα παραπλανητικής πρόκλησης μα και αδιαπραγμάτευτης αντίστασης, ανείπωτης ασχήμιας αλλά και μοναδικής ομορφιάς όταν μέσα από τη δεύτερη αντιλαμβανόμαστε με νέο βλέμμα την πρώτη. Και χρειαζόμαστε μία σφίγγα για να μας εξηγήσει το φόβο που νιώθουμε.
Η αρχαϊκή θεότητα με προτεταμένη την αρχέγονη πηγή της ζωής κατά τον Courbet, ενώ ατενίζει το άπειρο, είναι πάντα έτοιμη να εφορμήσει στο σήμερα και να κατασπαράξει την αδικία από όπου κι αν προέρχεται. Όσο κι αν έχει πέσει θύμα στυγερής εκμετάλλευσης, εκπόρνευσης και σαδισμού, όσο κι αν το δέρμα της χαϊδεύει η πνιγηρή γλυκύτητα των βασανιστών της, αυτή παραμένει πράα, αινιγματική και αρχετυπική, επαγρυπνώντας μπροστά στην λούπα της ιστορίας και διεκδικώντας την πραγματική κάθαρση. Ο θεατής μένει να αποφασίσει τι ακριβώς θέλει να δει μέσα σε αυτήν: ένα μουσειακό έκθεμα, όπως τα ζωντανά εκθέματα-exhibits μαύρων ανθρώπων ως ο ‘χαμένος κρίκος’ μεταξύ πιθήκων και homo sapiens στα μουσεία φυσικής ιστορίας της Δύσης τον 19ο αιώνα, ένα δείγμα γοητευτικού εξωτισμού που ξυπνά άνομες ορέξεις, ή μία sublime Μελβιλλική σύγκρουση με τη φύση, γύρω μας και εντός μας;
Η Kara στην Ύδρα
Αυτό το καλοκαίρι σε έναν άλλο συμβολικά άλικο χώρο, στα παλιά σφαγεία της Ύδρας, η σοφή Σφίγγα προσφέρει τη Figa της που καταφέρνει να περάσει την πόρτα και να χωρέσει στην μικρή αίθουσα δημιουργώντας ένα από τα σημαντικότερα in situ γλυπτά που έχουν παρουσιαστεί στην Ελλάδα από το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ. Εκεί στον αδρό χώρο των σφαγείων με την απρόσκοπτη θέα στο απέραντο γαλάζιο, σε μία κρίσιμη στιγμή τόσο για την Ελλάδα όσο και για την υφήλιο που διέρχεται περίοδο κοσμοϊστορικών αλλαγών, ο νέος κόσμος συναντά τον παλαιότερο και μαζί αναλογίζονται τι άραγε συνέβη στη δημοκρατία και τις αξίες της, μέσα στον χώρο όπου αυτή γεννήθηκε.
Αν κρίνουμε από την έντονα πολιτική τέχνη της Kara Walker που δεν ορρωδεί στη στηλίτευση των κακώς κειμένων της ανθρωπότητας, η ‘αισχρά χειρ’ της Figa μπορεί να απευθύνεται κατάφωρα σε όσους θεωρούν επικερδή τον πόνο των άλλων, αλλά και να λειτουργεί ως απρόσμενος δείκτης του δύσβατου μονοπατιού προς την ψυχική ολοκλήρωση και γαλήνη. Όπως στο πρόσωπο που αποτυπώνεται σε μία ζαχαρένια μάσκα μπροστά από ένα κεράκι που αχνοφέγγει σε μία μικρή εσοχή στο χώρο.. Στην Ελλάδα του 2017, το σημαίνον αυτό έργο σύγχρονης τέχνης, συνδιαλέγεται με τους προβληματισμούς του τόπου, την οικονομική κρίση, την μετανάστευση από και προς τη χώρα, την ξενοφοβία, τη διάλυση του κοινωνικού κράτους, την επικράτηση του φόβου έναντι της ελπίδας, τοποθετώντας την Ελλάδα σε αντιστοιχία με την κατάσταση που επικρατεί στη χώρα δημιουργίας του, την Αμερική.
Η ιστορία όμως, σύγχρονη ή παλαιότερη, εδώ μέσα ή εκεί έξω, εκτός του ότι δεν στεγνώνει όπως η μελάσα, είναι γεμάτη από φωνές που χρειάζεται να ακούμε και από ιστορίες που δεν θέλουν να ακουστούν. Η Kara Walker προτίθεται να μας τις διηγηθεί όλες. Εμείς δεν έχουμε παρά να την ακούσουμε. Και ίσως καταφέρουμε να λύσουμε το γρίφο της Σφίγγας, που κουβαλάμε εντός μας.
Διαβάστε επίσης:
