Μιχάλης Παλίλης: Στις προθέσεις μου κυριαρχεί πάντα ο σχολιασμός της πραγματικότητας μέσα από απρόβλεπτους δρόμους

Ο Μιχάλης Παλίλης γράφει και σκηνοθετεί το δεύτερο θεατρικό του έργο, με τίτλο Χιόνι, το οποίο ανεβαίνει στο θέατρο Σημείο …

Με αφορμή τις παραστάσεις του έργου, ο Μιχάλης Παλίλης, μιλάει στο Culturenow για το Χιόνι.

CultureNow: Το Χιόνι είναι το δεύτερο έργο που γράφετε και σκηνοθετείτε, το οποίο μας κάνει θεατές μιας οικογενειακής συγκέντρωσης με μία συγκεκριμένη αφορμή. Τι σας παρακίνησε να γράψετε αυτό το έργο, πρόκειται για μια ψυχογραφία της σύγχρονης οικογένειας;

Μιχάλης Παλίλης: Όντως πρόκειται για το δεύτερο έργο μου που ανεβαίνει σε θεατρική σκηνή και το οποίο σκηνοθέτησα με μια ομάδα ικανότατων ηθοποιών, αλλά και συνεργατών. Το έργο ουσιαστικά διαρκεί όσο διαρκεί η ιδιότυπη συνάθροιση των ηρώων, όσο διαρκεί το δείπνο που γίνεται προκειμένου να τιμηθεί η μνήμη ενός εκλιπόντος μέλους της οικογένειας. Πάντοτε στις προθέσεις μου είναι ο σχολιασμός της πραγματικότητας μέσα από απρόβλεπτους δρόμους. Στη θεώρησή μου, βασικός άξονας του κοινωνικού τοπίου είναι η οικογένεια και οι αγκυλώσεις της. Ιδιαίτερα η ελληνική οικογένεια, ίσως περισσότερο από άλλες χώρες, έχει κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση των ανθρώπων και άρα της κοινωνίας. Ιδιαίτερα στις μέρες μας, που πολλοί νέοι άνθρωποι των πρώτων – άντα αναγκάζονται λόγω συνθηκών να επιστρέψουν στην οικογενειακή εστία, το να προσπαθήσει να απεικονίσει κανείς την οικογένεια επί σκηνής είναι ένα θέμα που με ιντρίγκαρε. Και μάλιστα με τρόπο που εμπεριέχει την έκπληξη, αλλά και το χιούμορ. Η παγκόσμια δραματουργία έχει ασχοληθεί με το θέμα αυτό σε διάφορες εκδοχές, σίγουρα. Στο μυαλό μου, η οικογένεια αντιμετωπίζεται ως κοινωνοπολιτικό γεγονός. Η βία μέσα στη συγκεκριμένη οικογένεια έρχεται από το «εξωγενές» περιβάλλον και αντίστοιχα επιστρέφει σε αυτό. Η διαφορά επομένως, ίσως, από άλλα έργα είναι ότι παρακολουθούμε τις συνέπειες της καταλυτικής αυτής συνάντησης και του αντίκτυπου που έχουν οι πράξεις των ηρώων όχι μόνο σε αυτούς τους ίδιους, αλλά και στον κοινωνικό ιστό… Ναι, νομίζω ότι είναι ψυχογραφία της σύγχρονης οικογένειας. Ίσως ακούγεται βαρύγδουπος αυτός ο χαρακτηρισμός, αλλά τελικά, νομίζω, ότι σε μεγάλο βαθμό ισχύει.

C. N.: Το έργο σας όμως δεν παρουσιάζει απλώς τις σχέσεις, καλές ή δυσλειτουργικές, μιας οικογένειας. Η παράσταση είναι γεμάτη από ανατροπές. Η οικογένεια κάθε χρόνο μαζεύεται με αφορμή τη μνήμη του αδικοχαμένου γιου. Τι είναι αυτό που θα διαταράξει την τυπική συγκέντρωση της οικογένειας αυτή τη φορά και κατά πόσο τους επηρεάζει αυτό;

Μ. Π.: Βασική μου μέριμνα σε κάθε έργο που γράφω ή σκηνοθετώ είναι το κοινό να παρακολουθεί την παράσταση προσηλωμένο σε αυτή. Αυτή νομίζω ότι είναι η βάση για να μπορέσεις να του μιλήσεις για άλλα νοήματα ή να το κάνεις να σκεφτεί παραπάνω. Στόχος είναι να σκέπτεται την παράσταση και μετά το τέλος της, γεγονός που νομίζω ότι επιτυγχάνεται στη συγκεκριμένη περίπτωση (δανείζομαι φράση θεατή). Συνεπώς, η ανατροπή και το χιούμορ είναι πολύ συνειδητές επιλογές. Είναι δραματουργικά υλικά που εξυπηρετούν το παραστασιακό αποτέλεσμα…  Σε πρώτο επίπεδο, αυτό που διαταράσσει την τυπική οικογενειακή συγκέντρωση είναι η άφιξη του γιου με μια βαλίτσα, το περιεχόμενο της οποίας δεν αποκαλύπτω, διαφυλάσσοντας το σασπένς του θεατή. Αυτό που πραγματικά πυροδοτεί τα πράγματα, όμως, είναι ότι κάθε μέλος προσέρχεται στο δείπνο με διαφορετικές επιθυμίες, επιλογές και αποτυχίες σε σχέση με πέρσι. Είναι διαφορετικός άνθρωπος και κοιτάζει τους άλλους διαφορετικά. Έτσι, οι ευαίσθητες ισορροπίες και συμμαχίες των μελών επαναδιαπραγματεύονται συνεχώς  στη διάρκεια του δείπνου, με επιπτώσεις για όλους. Για εμένα οι ανατροπές του έργου εδράζουν σε αυτήν την περιοχή. Όπως άλλωστε, σε κάθε πραγματική οικογενειακή συγκέντρωση, δε νομίζετε;

C. N.: Πιστεύετε ότι η κρίση είναι αυτή που μας έφερε ως εδώ και που σας επηρέασε να”μπείτε” ανάμεσα στις ανθρώπινες σχέσεις – και πόσο μάλλον τις οικογενειακές σχέσεις; Η κρίση φταίει για τη φθορά που δημιουργείται μέσα από καταστάσεις, λέξεις και πράξεις όπως Υποταγή. Κράτος, αστυνομία, θρησκεία, τηλεοράσεις, κανάλια, περιοδικά, εφημερίδες, ειδήσεις, ψευτιά, Τρίτος Κόσμος, οικονομία, μετανάστευση, βία, σεξ, όχι αγάπη ή έρωτας, τσόντες, όχι μέλλον, μετέωροι άνθρωποι, όχι παρελθόν, όχι μέλλον. Επιθυμίες, απορρίψεις… Ή μήπως είναι έτσι κι αλλιώς στη φύση του ανθρώπου όλα τα παραπάνω;

Μ. Π.: Είμαι πραγματικά μπερδεμένος με αυτόν τον όρο που πλέον χρησιμοποιείται τόσο πολύ. Η κρίση ως όρος έχει μια αρνητική χροιά, που, ίσως, στερείται αισιοδοξίας. Κρίση σε σχέση με τι; Με το παρελθόν; Και στο παρελθόν τα πράγματα λειτουργούσαν καλά και άρα τώρα χειρότερα; Οι ανθρώπινες σχέσεις ήταν υγιείς και τώρα πάσχουν; Πολλές φορές προσδίδουμε στον όρο υπερβολική εξουσία για τη δικαιολόγηση των δεινών της εποχής μας. Η προβληματική των ανθρώπινων σχέσεων ανέκαθεν προβλημάτιζε την τέχνη. Και οι κοινωνικές συνθήκες κατ’ επέκταση… Με διαφορετικές μορφές, ωστόσο. Αλλιώς ήταν η οικογένεια στον Σαίξπηρ και αλλιώς στον Άλμπυ ή στον Πίντερ… Θυμίζει λίγο το αυγό του Κολόμβου: και η οικογένεια επηρεάζεται από την κοινωνία αλλά και το ανάποδο. Στην περίπτωση μου, μέσα από την οικογένεια προσπαθώ να φωτογραφήσω την κοινωνία, αλλά και το ανάποδο: μέσα από την κοινωνία να σχολιάσω την οικογένεια…  Δεν είμαι σίγουρος αν είναι ζήτημα ανθρώπινης φύσης ή κοινωνικής επιταγής η κατάσταση που περιγράφετε. Η φύση του ανθρώπου εμπεριέχει και κακοποιούς δαίμονες, αλλά και αγαθοεργές θεότητες… Το τι διαμορφώνει στον καθένα μας τη μια ή την άλλη διάσταση δε μου είναι απόλυτα σαφές… η κοινωνία, η ψυχολογία, η βιολογία και πολλοί άλλοι παράγοντες… Είμαστε  -ευτυχώς-  σύνθετα όντα και για αυτό είμαι σε δύσκολη θέση να μας αποκωδικοποιήσω πολλές φορές…

C. N.: Πόσο έχουν αλλάξει οι συμπεριφορές και οι σχέσεις των ανθρώπων κατά τη γνώμη σας; Ό, τι καταστρέφει πλέον το σύγχρονο πολιτικό και κοινωνικό σύστημα στις σχέσεις των ανθρώπων μπορεί να διορθωθεί;

Μ. Π.: Το σημαντικότερο πρόβλημα των σχέσεων είναι η έλλειψη επικοινωνίας. Και η έλλειψη τόλμης. Αυτή είναι για εμένα η σημαντικότερη αλλαγή στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Έχουμε πάψει να μας γνωρίζουμε και άρα δε γνωρίζουμε και τους άλλους. Έχουμε πάψει να εκφραζόμαστε αληθινά και δε μοιραζόμαστε. Δε μιλάμε για αυτά που ντρεπόμαστε. Δε μιλάμε για τους φόβους μας ή τις ελπίδες μας. Αναλωνόμαστε σε μια καθημερινότητα που μας «στενεύει». Αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της σύγχρονης εποχής στο κομμάτι των ανθρώπινων σχέσεων… Δε νομίζω ότι η διαπίστωση αυτή αφορά στην τρέχουσα κοινωνική ή πολιτική πραγματικότητα.  Σίγουρα οι μέρες που ζούμε οξύνουν τα πράγματα και ενδυναμώνουν την κατάθλιψη ή την μοναξιά. Σίγουρα ο αγώνας για επιβίωση είναι αδυσώπητος. Αλλά και πότε δεν ήταν; Κοιτώντας παραδείγματα της ιστορίας το λέω αυτό. Πάντα σε όλον τον πλανήτη υπήρχαν πόλεμοι, πείνα και εξαθλίωση. Η ζωή, ωστόσο, σε πείσμα όλων συνεχίζεται… Δε θέλω να χρεώσω αποκλειστικά στο σύγχρονο κοινωνικό και πολιτικό σύστημα την κατάντια των ανθρώπινων σχέσεων. Άλλωστε, στη σκέψη μου υπάρχει το εξής παράδοξο: η κρίση έχει επιβάλλει μια ιδιότυπη «δημοκρατία»: υπάρχει μια ισότητα μεταξύ μας στη δυσκολία,  σε άλλους σε λιγότερο και σε άλλους σε μεγαλύτερο βαθμό… πάντως υπάρχει δυσκολία και άρα συμπάσχουμε… και αυτό είναι για εμένα το πρώτο βήμα για τη συμβίωση…! Πιστεύω πολύ στον άνθρωπο και τη δυναμική του.  Ανέκαθεν, το ανθρώπινο, γενικά, και ελληνικό, ειδικά, κύτταρο επιβίωνε και διεκδικούσε. Αυτό που έχει μειωθεί είναι ο βαθμός αντοχής, η ικανότητά μας να διαχειριστούμε το απαίσιο και το δύσκολο… Σε αυτό πρέπει να επικεντρωθούμε… Και αυτό κανένα κοινωνικοπολιτικό σύστημα δε μπορεί να το προσφέρει… Τουναντίον, μάλλον μας θέλει καθησυχασμένους και προβληματικούς.

C. N.: Τι είναι αυτό που πιστεύετε ότι αναζητούν οι άνθρωποι για να ξεφύγουν από άθλιες σχέσεις και μέτριες ζωές;

Μ. Π.: Ο δρόμος για τον παράδεισο είναι απόλυτα προσωπικός και ιδιαίτερος. Αυτό που μπορώ να διακρίνω στον άνθρωπο είναι μελαγχολία και αστοχία επιλογών ζωής. Καθένας ξορκίζει και αντέχει το δύσκολο του βίου του (αν το νοιώθει ως τέτοιο) με διαφορετικούς τρόπους. Προσπαθώ να το σχολιάσω αυτό στο έργο. Λέει ένας ήρωας: «Ο κόσμος μας είναι γεμάτος «ειδικούς». Γιατροί όλων των ειδικοτήτων, ψυχολόγοι, ψυχίατροι, ψυχοθεραπευτές, ομοιοπαθητικοί, εναλλακτικές θεραπείες, γιόγκα, τάι τσι, ρέικι, πιλάτες, μασάζ, αρωματοθεραπεία, υδροθεραπεία, βοτανοθεραπεία, ρεφλεξολογία, ιριδοθεραπεία… Εμένα, όμως, θα μου αρκούσε ένα χάδι στον αυχένα και νομίζω ότι – ίσως, για μια στιγμή, ομολογώ – θα αισθανόμουν εντάξει.». Για άλλον μπορεί να είναι ένα χάδι, για άλλον κάθε είδους εξάρτηση… Νομίζω ότι το σημαντικό είναι να συνειδητοποιήσεις πώς θέλεις να είσαι σε αυτή τη διαδρομή που ονομάζεται «ζωή». Να καταλάβεις αν η ζωή σου είναι αυτή που επιθυμείς και που αντέχεις. Και μακάρι να έχεις δύναμη και κουράγιο να αλλάξεις αυτό που σε φθείρει… Όλα αυτά τα λέω όχι με διάθεση ηττοπάθειας, αλλά με πρόθεση ενεργοποίησης… Φωτογραφίζω το άσχημο, για να επιλέξουμε το φωτεινό…

C. N.: Τα τελευταία χρόνια νιώθετε περισσότερη την ανάγκη να θέσετε τους προβληματισμούς σας σε σχέση με την κοινωνία και το πολιτικό σύστημα, μέσα από το έργο σας; Πιστεύετε ότι έχει έρθει ο καιρός όπου οι καλλιτέχνες πρέπει να πάρουν θέση και να θίξουν ζητήματα για το τι είναι η δημοκρατία, η φτώχεια, η πείνα και η επιβίωση;

Μ. Π.: Ανέκαθεν με ενδιέφερε να είμαι «παρών» στην εποχή μου με έναν τρόπο, αν γίνεται, διαχρονικό. Με ενδιαφέρει και μου ταιριάζει ο χαρακτηρισμός του καλλιτέχνη ως «σεισμογράφου του καιρού του». Με ενδιαφέρει, ωστόσο, από το ειδικό να μιλήσω για το γενικό. Με ενδιαφέρει με αφορμή την αφορμή να μιλήσω για την ανθρώπινη φύση και την κοινωνία γενικότερα. Με τον τρόπο αυτό, μάλλον, το εφήμερο συναντά το διαχρονικό και το πολιτικό αποφεύγει το διδακτισμό ή τη στράτευση… Νομίζω ότι έχει έρθει ο καιρός που όχι μόνο οι καλλιτέχνες, αλλά ο καθένας μας, και ιδιαίτερα η γενιά μου, να λάβει θέση στα πράγματα. Και με αυτό δεν εννοώ εξουσίες ή αξιώματα… Δεν έχουμε την πολυτέλεια να είμαστε άπραγοι. Ναι, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε την έννοια της επαναστατικότητας. Η κοινωνική και προσωπική πίεση πρέπει να αποσυμφορηθεί και νομίζω ότι ο δρόμος είναι η επαναστατικότητα. Δεν πιστεύω, όμως, σε αιματηρές εξεγέρσεις ή σε πράξεις που εμπεριέχουν βία. Πιστεύω και ελπίζω σε μια εκκωφαντικά ήσυχη προσωπική αλλαγή. Σε πολλές μικρές αλλαγές μικρόκοσμων. Με αυτόν τον τρόπο κερδίζεται η επανάσταση. Αν καταφέρεις να κοιτάξεις έναν άστεγο με τρόπο διαφορετικό από ό, τι έκανες συνήθως και τον καλέσεις στο σπίτι σου για φαγητό και λίγη ζεστασιά, αν αποτρέψεις ένα φίλο σου από το πληρώσει για σεξ με μια  δεκαπεντάχρονη πόρνη, αν μπορέσεις να πείσεις το διπλανό σου να σεβαστεί το αδέσποτο ζώο, αν ψηφίσεις απαλλαγμένος από προσωπικές εμπάθειες στις επόμενες εκλογές, η αλλαγή έχει γίνει. Και ίσως είναι πιο αποτελεσματική από μια συγχρονισμένη με άλλους μούντζα στο κοινοβούλιο.

C. N.:. Το θεατρόφιλο κοινό αναζητά έργα που θα το προβληματίσουν και θα το κάνουν να μπει σε μια διαδικασία διαλόγου και ανάληψης θέσεων και πράξεων; Βλέπετε στο ελληνικό κοινό αυτή την διάθεσή; Πόσο θα διαρκέσουν οι παραστάσεις στο θέατρο Σημείο; Υπάρχει κάτι που ετοιμάζετε ακόμα;

Μ. Π.: Νομίζω ότι το θεατρόφιλο κοινό μπορεί να παρακολουθήσει έντιμες προθέσεις, σε ό, ποιο είδος και αν του προσφερθούν. Δεν είμαι σίγουρος ότι συμφωνώ με την άποψη που λέει ότι ο κόσμος έχει «βαρύνει» από την πραγματικότητα, συνεπώς έχει ανάγκη από κωμωδία. Δε νομίζω ότι είναι ζήτημα έργου απόλυτα, αλλά παράστασης. Ο τρόπος πολλές φορές αγιάζει τα μέσα. Έχω δει εξαιρετικά βαρετές κωμωδίες, όπως και απίστευτα βαρετές παραστάσεις κοινωνικού προβληματισμού. Είναι η πρόθεση και εντιμότητά της που καθορίζει το αποτέλεσμα. Αυτό είναι αδιαπραγμάτευτο, νομίζω, στην πρόσληψη της παράστασης από το κοινό… Το κοινό θέλει, νομίζω, να δει παραστάσεις που θα το «παρασύρουν». Το ενδιαφέρει να συζητήσει μετά για αυτό που είδε και να το πει στους οικείους του… Σε οποιοδήποτε έργο… Στο θέατρο Σημείο (σκηνή Lab) βρήκα μια φιλόξενη στέγη για το έργο και την παράσταση και θέλω από καρδιάς να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους του, αλλά και τους πολύτιμους συνεργάτες μου που πίστεψαν στο έργο και στην παράσταση. Οι παραστάσεις θα διαρκέσουν μέχρι τέλος Ιανουαρίου 2013. Στον προγραμματισμό μου, επιθυμία και ευχή είναι να συναντήσει η παράσταση αυτή το βλέμμα πολλών θεατών, όχι μόνο στην αθηναϊκή σκηνή, αλλά και σε άλλες πόλεις. Στη συνέχεια θα σκηνοθετήσω το έργο «Διαδρομές υψηλού κινδύνου» του Ιγνάσι Γκαρσία σε μετάφραση Δημήτρη Ψαρρά. Επίσης, μάλλον αποκρυσταλλώνεται μέσα μου η ιδέα ενός νέου έργου και ενός μυθιστορήματος, οπότε θα προχωρήσω στην υλοποίησή τους…