Το κάστρο της αγνότητας του Αρτούρο Ριπστάιν

Μια σοκαριστική ιστορία, από τον σπουδαιότερο εν ζωή Μεξικανό σκηνοθέτη, Αρτούρο Ρίπσταϊν. Ένας πατέρας, θέλοντας να προφυλάξει τα τρία του …

παιδιά από την κακία του κόσμου, τα κρατάει κλεισμένα στο σπίτι για 18 ολόκληρα χρόνια, μαζί με τη γυναίκα του. Οι δύο γονείς, μαζί με τα παιδιά, ασχολούνται με την παραγωγή ποντικοφάρμακου, με το οποίο ο πατέρας εξασφαλίζει το οικογενειακό εισόδημα. Η ζωή για τα παιδιά είναι σκληρή, ο πατέρας τα έχει σε αυστηρή πειθαρχία. Τους επιβάλλει διάφορες παράλογες απαγορεύσεις και καταπιέζει το σεξουαλικό ξύπνημα των παιδιών.

Τα παιδιά ζουν έτσι σε ένα εντελώς διαστρεβλωμένο, απομονωμένο, κλειστό σύμπαν, χωρίς να έχουν καθόλου γνώση του έξω κόσμου, παρά μόνο του κόσμου που έχει φτιάξει γι’ αυτά ο πατέρας τους. Κάθε προσπάθειά τους να ξεφύγουν από αυτή την κατάσταση φαίνεται μάταια… Θα μπορέσουν να απελευθερωθούν από αυτή την ασφυκτική κατάσταση;

Τι άλλο θα περίμενε κανείς από έναν άνθρωπο που έχει δουλέψει πλάι στον Μπουνιουέλ και έχει επηρεαστεί βαθιά από αυτόν, από μια ταινία που προκαλεί, σοκάρει, αμφισβητεί τα καθιερωμένα, παίζει με τα ταμπού, επιτίθεται σε κάθε μορφή εξουσίας -εδώ στην πατρική! Ο πολυβραβευμένος Ρίπσταϊν άφησε εποχή με αυτή την αριστουργηματική ταινία, τόσο ρεαλιστική, εφιαλτική, όσο και ποιητική, αλληγορική, δείχνοντας την ανησυχητική εικόνα ενός κόσμου, όπου επικρατεί και επιβάλλεται μια απόλυτη μορφή εξουσίας…

Μέρος μιας ομάδας σκηνοθετών που ξεκίνησαν στη δεκαετία του ’60 και καταξιώθηκαν στη δεκαετία του ’70, ο Ρίπσταϊν στο ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΑΓΝΟΤΗΤΑΣ αποφεύγει τον κοινωνικό ρεαλισμό των άλλων ταινιών της περιόδου.

Αντίθετα δημιουργεί ένα στυλιζαρισμένο φιλμ, που εκτυλίσσεται κυρίως στους κλειστούς χώρους ενός σπιτιού μιας προβληματικής οικογένειας. Η ταινία βασίζεται σε ένα αληθινό γεγονός της δεκαετίας του ’50, όπου ένας άντρας, ο Ραφαέλ Περέζ Χερνάντεζ, κρατούσε την οικογένειά του κλειδωμένη στο σπίτι. Εστιάζοντας στην πορεία του πατέρα προς την τρέλα, το φιλμ καταγράφει την ένταση της οικογένειας και δείχνει τι μπορεί να προκαλέσει ο εγκλεισμός 18 ολόκληρων χρόνων.

Η διχοτομία ανάμεσα στον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο και ο συμβολισμός έχουν πολύ μεγάλη σημασία στην ταινία, από τις πρώτες κιόλας σκηνές. Η ταινία του Ρίπσταϊν δίνει έμφαση στον εσωτερικό χώρο, προσπαθώντας σχεδόν να αρνηθεί την ύπαρξη του εξωτερικού, καθώς αντικατοπτρίζει την εμμονή του πατέρα να διατηρήσει την οικογένειά του αμόλυντη από το «μίασμα» του κόσμου έξω από το κάστρο/σπίτι. O Ρίπσταϊν εστιάζει στην παθολογία του καταπιεστή πατέρα, Γκαμπριέλ Λίμα, θέλοντας να δώσει μια εξήγηση του αποκλεισμού.
Η ταινία ανοίγει με ένα κοντινό και θολό πλάνο ενός αντικειμένου, που όταν το βλέπουμε καθαρά, ανακαλύπτουμε ότι πρόκειται για μια σειρά από 4 τενεκεδάκια γύρω από ένα μεγαλύτερο. Και, όπως μαθαίνουμε, αυτά τα τενεκεδάκια συνδέονται με την εξωτερική πόρτα και χτυπάνε σαν καμπανάκια, όποτε το «κάστρο» πρόκειται να δειχθεί εισβολή από τον εξωτερικό κόσμο.

Τα κουτάκια αποτελούν ένα συμβολικό κλειδί για τον αυταρχικό τρόπο ζωής του Λίμα: τα τέσσερα τενεκεδάκια είναι η οικογένειά του, γύρω από το κεντρικό, που αναγκάζει όλα τα υπόλοιπα να κινούνται. Ο Λίμα είναι ο άξονας και η γυναίκα του με τα παιδιά του είναι οι δορυφόροι, υποταγμένοι στην κεντρική δύναμη.
Το φιλμ του Ρίπσταϊν εκτυλίσσεται στα στενά όρια ενός μεγάλου, σαραβαλιασμένου σπιτιού στο Μεξικό, σαν κι αυτό που ζούσαν πολυμελείς οικογένειες στις αρχές του ’20ου αιώνα και που αργότερα χρησιμοποιήθηκαν για φτηνές κατοικίες, οικοτροφεία, ύποπτα ξενοδοχεία και γενικά για περιφερειακές χρήσεις. Στη περίπτωση του φιλμ του Ρίπσταϊν, αποτελεί επίσης μια εκδοχή της παράνοιας που γεννά η δυσκολία να αντιμετωπίσεις τη μοντέρνα ζωή. Και πράγματι, η ταινία γυρίστηκε μερικά χρόνια μόνο μετά τη σφαγή των φοιτητών και των πολιτών στη διαμαρτυρία του Τλατελόλκο το 1968, η οποία κλόνισε συθέμελα την εμπιστοσύνη του λαού στο κράτος του Μεξικού.

Ως επακόλουθο, αυτή η παράνοια, που εξετάζεται συχνά από τη μυθοπλασία της περιόδου, έχει να κάνει με την αίσθηση της ματαιότητας της μοντέρνας ζωής. Όμως, η οικογένεια στην ταινία αποτελεί παράδειγμα της μοντέρνας πόλης μόνο εξωτερικά. Στην πραγματικότητα, είναι παράδειγμα φεουδαλικής δομής μιας πατριαρχικής εξουσίας, την οποία ο Λίμα (η ειρωνεία του ονόματός του, που είναι συνώνυμο της γνωστής πόλης, είναι εμφανής) έχει επιβάλλει, φυλακίζοντας τη γυναίκα του και τα τρία του παιδιά.

Σε ολόκληρο το φιλμ, δίνεται έμφαση στην λυσσαλέα εμμονή του Λίμα να καταστήσει απροσπέλαστο το φρούριο-σπίτι από τον έξω κόσμο. Το εσωτερικό του σπιτιού είναι τόπος τάξης, πειθαρχίας, υπακοής και σιδερένιας θέλησης του πατρικού ελέγχου. Είναι ένας χώρος ουτοπικός, όπου το υγιές μυαλό πρέπει να συνοδεύεται και από υγιές σώμα.

Η αυστηρή εκπαίδευση των παιδιών στο σπίτι επιβάλλεται από τον πατέρα και συμπληρώνεται από μια πολύ αυστηρή χορτοφαγική δίαιτα και σχολαστική φυσική άσκηση. Ο Λίμα όμως δεν ζει όπως τα παιδιά. Έχει διπλά στάνταρ, καθώς τον βλέπουμε όταν βγαίνει από το σπίτι στον έξω κόσμο, να φέρεται διαφορετικά. Παρά την υγιεινή διατροφή στο σπίτι, ο Λίμα έξω τρώει φαγητά με κρέας από καντίνες του δρόμου, και πηγαίνει σε μια πόρνη.

Ο Λίμα είναι ξεκάθαρα η κεφαλή της οικογένειας. Επιβλέπει ολόκληρη την οικονομική κατάστασης της οικογένειας, εξασφαλίζοντας ότι κάθε μέλος θα είναι παραγωγικά απασχολημένο και εντελώς υπόλογο σε αυτόν. Οι παραβιάσεις τιμωρούνται πολύ βάναυσα, με φυλάκιση μόνο με νερό και ψωμί. Ο Λίμα κακοποιεί συστηματικά τη γυναίκα του και τα παιδιά του λεκτικά αλλά και χτυπώντας τους, γρονθοκοπώντας τους ή δέρνοντάς τους με ζώνη, όλα στο όνομα της ανάγκης για αγνότητα, μακριά από την αμαρτία του έξω κόσμου. Η απομόνωση του Λίμα και της οικογένειάς του είναι απόρροια της πεποίθησής του ότι ο κόσμος είναι πολύ κακό μέρος και της δέσμευσής του να προστατεύσει την οικογένειά του από αυτό το κακό.

Στο μεταξύ, αφοσιώνεται στην τελειοποίηση ενός ικανοποιητικού ποντικοφάρμακου. Αυτό είναι σημάδι για να ερμηνεύσουμε την πραγματικότητας της πόλης στα ’70. Είναι γνωστό ότι ένα από τα συνηθισμένα χαρακτηριστικά της αστικής ζωής είναι τα ποντίκια, που αποτελούν την ένδειξη της ανάπτυξης μιας μοντέρνας πόλης. Αν και τα ποντίκια σχετίζονται με την έννοια της πόλης σε όλη την ιστορία και συνδέονται με την πανούκλα κ.α., στη σύγχρονη πόλη η ύπαρξη ποντικιών είναι ανάλογη της ανάπτυξής της. Τα ποντίκια δηλαδή συμβολίζουν την επικινδυνότητα του σύγχρονου αστικού τοπίου και αυτό οδηγεί τον Λίμα στην απομόνωση για τα μέλη της οικογένειάς του.

Και η δημιουργία της ταινίας συμπίπτει με το ξεκίνημα μιας μαζικής εγχώριας μετανάστευσης στις μεγάλες πόλεις του Μεξικού. Ο Λίμα, αντί να βοηθάει την οικογένειά του να ενδυναμωθεί και τους εξοπλίσει έτσι ώστε να προστατεύουν τους εαυτούς τους ενάντια στους κινδύνους της ζωής, προσπαθεί να τους κρατάει μακριά. Αυτή η απομόνωση είχε διάρκεια 18 ολόκληρα χρόνια, οπότε τα παιδιά είναι σαν να έχουν μεγαλώσει «στην αιχμαλωσία»…

Τα παιδιά του Λίμα έχουν τα συμβολικά ονόματα Πορβερνίρ (Μέλλον), Ουτόπια (Ουτοπία) και Βολουντάτ (Θέληση). Ντυμένα με ζοφερές ομοιόμορφες στολές, σαν φόρμες φυλακής, ασχολούνται με το εργαστήρι παραγωγής ποντικοφάρμακου. Όταν η Βολουντάτ κατά λάθος κλωτσάει ένα κλουβί και απελευθερώνει ένα από τα ποντίκια, ο Πορβενίρ σκοτώνει βίαια το ζώο που το έχει σκάσει.

Ο Λίμα τότε παίρνει τη Βολουντάτ στο υπόγειο του σπιτιού και την κλειδώνει σε ένα κελί, με συρματόπλεγμα. Ο παραλληλισμός ανάμεσα στα φυλακισμένα παιδιά και τα ποντίκια στα κλουβιά είναι εμφανής. Αργότερα μαθαίνουμε ότι η φοβία του Λίμα για τα ποντίκια βασίζεται στον φόβο του για την ανεξέλεγκτη αναπαραγωγική δύναμή τους. Η σεξουαλικότητα λοιπόν είναι το κλειδί, που κρύβεται πίσω από τη συμπεριφορά του Λίμα. Είναι ένας αλύγιστος πατριάρχης, που προσπαθεί να ελέγξει το ξύπνημα της σεξουαλικότητας, που τη συνδέει με τον έκλυτο βίο του κόσμου έξω από το προφυλαγμένο σπίτι.

Ο ίδιος ο Ρίπσταϊν υποστηρίζει ότι το ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΑΓΝΟΤΗΤΑΣ δείχνει την αποτυχία της ουτοπικής σκέψης. Ο Ρίπσταϊν δεν εξηγεί ακριβώς τι εννοεί με την ουτοπική σκέψη, πάντως στην ταινία η σύζυγος θεωρεί τον Λίμα ως τον δημιουργό ουτοπιών. Ξέρουμε από τα λεγόμενα του Λίμα ότι έχει πολύ χαμηλή εκτίμηση για την ανθρωπότητα, την οποία συγκρίνει με παράσιτα, με μάστιγα, όπως τα ποντίκια.

 Επιπλέον, προσκολλάται στα διδάγματα της Παλαιάς Διαθήκης για την έμφυτη διεφθαρμένη γυναικεία φύση. Συνεχώς κατηγορεί τη γυναίκα του ότι έχει σκοτεινό ερωτικό παρελθόν και ότι την παντρεύτηκε από λύπηση. Και ισχυρίζεται ότι η ανθρώπινη αδυναμία των παιδιών τους, και κυρίως οι αρχικές εκδηλώσεις σεξουαλικής επιθυμίας στον γιο και τη μεγαλύτερη κόρη, είναι συνέπειες των ηθικών αδυναμιών της γυναίκας του, που τους έχει μάθει να τον αψηφούν και να εμπλέκονται σε διαφθορά του σώματος.

Η ουτοπική οπτική του Λίμα φαίνεται ιδιαίτερα στην εμμονή του να παράγει ποντικοφάρμακο. Ο Λίμα εκτός της φανατικής εμμονής του με τον αυξανόμενο πληθυσμό των ποντικιών στην πόλη (αν και το δικό του σπίτι είναι ερειπωμένο και μπορεί να θεωρηθεί εστία μόλυνσης), βλέπει τα ποντίκια ως σύμβολα της ανθρωπότητας, και υπάρχει ο συνεχής υπαινιγμός σε όλη την ταινία ότι μπορεί και να σκοτώσει την οικογένειά του με το δηλητήριο, τόσο για να τους τιμωρήσει για τις ηθικές τους αδυναμίες όσο και για να τους προστατεύσει από τον κόσμο.

Ο Λίμα φαίνεται συγχυσμένος με τη σεξουαλικότητα αλλά η ταινία του Ρίπσταϊν δεν το ερμηνεύει. Αντίθετα αρκείται στο να δείξει την ανάγκη του για σεξ και την ίδια στιγμή την απέχθειά του για τη γυναικεία σεξουαλικότητα. Και κάνει ένα καυστικό σχόλιο πάνω στην υποκρισία κάθε μορφής υλικής και πνευματικής εξουσίας καθώς ο πατέρας, θέλοντας να σώσει τα παιδιά του από την κακία του κόσμου, αποδεικνύεται ο πιο κακός από όλους, ενώ, προκειμένου να κρατήσει την θέση εξουσίας και τους κανόνες που θέτει, δεν διστάζει να υιοθετήσει ακραίες συμπεριφορές. Η απόλυτη ταινία για τα σκοτεινά όρια της ανθρώπινης φύσης… 

Σκηνοθεσία: ARTURO RIPSTEIN
Σενάριο: JOSE EMILIO PACHECO, ARTURO RIPSTEIN 
Παραγωγή: ANGELICA ORTIZ
Μουσική: JOAQUIN GUTIERREZ HERAS

Πρωταγωνιστούν: CLAUDIO BROOK, RITA MACEDO, ARTURO BERISTÁIN, DIANA BRACHO, GLADYS BERMEJO

ΧΡΥΣΟ ΑΡΙΕΛ – ΜΕΞΙΚΑΝΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΑΡΙΕΛ 1973
5 ΒΡΑΒΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΞΙΚΑΝΙΚΗ ΑΚΑΔΗΜΙΑ
2 ΒΡΑΒΕΙΑ DIOSAS DE PLATA