13ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης – Αφιερώματα σε δημιουργούς

Το 13ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης – Εικόνες του 21ου Αιώνα αναδεικνύει μέσα από τα  …

αφιερώματά του σε δημιουργούς, δυο κινηματογραφιστές με σημαντική συμβολή στο είδος του ντοκιμαντέρ. Το Φεστιβάλ τιμά τον πολυβραβευμένο ουκρανό ντοκιμαντερίστα Σεργκέι Λοζνίτσα/ Sergei Loznitsa, καθώς και την τσέχα δημιουργό Έλενα Τρεστίκοβα/ Helena Trestikova. Το αφιέρωμα στον Λοζνίτσα, ο οποίος θα παραβρεθεί στη διοργάνωση για να παρουσιάσει το έργο του, περιλαμβάνει συνολικά 11 ταινίες, ενώ στο πλαίσιο του αφιερώματος στην Τρεστίκοβα, θα προβληθούν 10 αντιπροσωπευτικά ντοκιμαντέρ της.

Σεργκέι Λοζνίτσα

Η έννοια της αντίληψης, ανθρώπινης, χρονικής ή χωρικής, παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στο σινεμά του Σεργκέι Λοζνίτσα. Τα κάδρα του, φαινομενικά απλά, κάθε άλλο όμως, υποκινούν το θεατή σε εγρήγορση. Σ’ αυτό ακριβώς αποσκοπεί και η έλλειψη αφήγησης, σήμα κατατεθέν στις ταινίες του ουκρανού κινηματογραφιστή. «Με τη χρήση του voice – over, προσφέρω τη δική μου οπτική κι αυτό στερεί απ’ το θεατή τη δυνατότητα να αποκτήσει τη δική του. Θέλω οι ταινίες μου να παροτρύνουν το θεατή, να τον οδηγούν στην αυτογνωσία, αλλά και στη συναίσθηση όσων έχουν πραγματικά σημασία», εξηγεί ο δημιουργός.

Πώς το επιτυγχάνει αυτό; Κινηματογραφώντας απλές, καθημερινές εκφάνσεις της ζωής – την κατασκευή ενός σπιτιού, το ψάρεμα, τη ρουτίνα ενός εργάτη – με τη μορφή ιστορικής μαρτυρίας. Καταγράφει τον κόσμο, όπως δεν θα υπάρξει ξανά. Ξεκινά απ’ το άμεσα αντιληπτό, για να αγγίξει πιο ευαίσθητες και κρυφές πτυχές. Ο Λοζνίτσα δεν αφήνει τίποτα στην τύχη. Η αισθητική, η φόρμα, το ύφος, λειτουργούν υπόγεια, διόλου εκκωφαντικά, επιτυγχάνοντας το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Οι σκιάσεις αποτελούν αγαπημένο του ‘εργαλείο’. «Οι σκιές δημιουργούν ένα αίνιγμα που κάνει τον θεατή να σκεφτεί. Για τη σημασία τους μπορούμε να ανατρέξουμε στο μακρινό παρελθόν, όταν έκανε λόγο γι’ αυτές ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι», σημειώνει ο δημιουργός.

Η διαδρομή του Σεργκέι Λοζνίτσα στο ντοκιμαντέρ ξεκίνησε σε μια περίοδο της ζωής του, εξαιρετικά γόνιμη, όχι στην τέχνη, αλλά στην επιστήμη. Γεννήθηκε το 1964 στη Λευκορωσία. Λίγα χρόνια αργότερα, η οικογένειά του μετακόμισε στην Ουκρανία, όπου ο Λοζνίτσα σπούδασε εφαρμοσμένα μαθηματικά και συστήματα ελέγχου στο Πολυτεχνείο του Κιέβου. Από το 1987 έως το 1991 εργάστηκε στο Ινστιτούτο Κυβερνητικής Μηχανικής, στα πεδία των συστημάτων ελέγχου και της τεχνητής νοημοσύνης. Παράλληλα εργαζόταν και ως μεταφραστής ιαπωνικών.

Εκείνη την περίοδο, ο πολυπράγμων Λοζνίτσα αναπτύσσει έντονο ενδιαφέρον για τον κινηματογράφο και το 1991, κάνει αίτηση και γίνεται δεκτός στο Κρατικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου της Ρωσίας, στη Μόσχα. Με τα πρώτα κιόλας δείγματα γραφής, ξεχωρίζει, κερδίζοντας σημαντικά βραβεία, αλλά και διεθνή αναγνώριση.

Πέρυσι, ο Λοζνίτσα υπέγραψε την πρώτη του ταινία μυθοπλασίας, με τίτλο My joy, κλέβοντας τις εντυπώσεις στο Φεστιβάλ των Κανών. Οι κριτικοί εκθείασαν τη γραφή του. Όσοι όμως είχαν παρακολουθήσει και θαυμάσει την πορεία του στο ντοκιμαντέρ, εντόπισαν όλα τα ευδιάκριτα στοιχεία, που προσδιορίζουν το έργο του: Την ωριμότητα, την απουσία αφηγητή, τη δυναμική των χαρακτήρων, την αισθητική αρτιότητα.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα πολυβραβευμένα ντοκιμαντέρ του, Revue (2008), ένα κολάζ προπαγανδιστικού αρχειακού υλικού του ’50 και του ’60 στην ΕΣΣΔ και Blockade (2005), μια σύνθεση ξαναμονταρισμένου αρχειακού υλικού για την Πολιορκία του Λένινγκραντ. 

Στην εξαιρετικά πολυδιάστατη θεματολογία του Σεργκέι Λοζνίτσα, ιδιαίτερη θέση κατέχει η σχέση του με τη φύση, την οποία έχει υμνήσει μέσα από τα ντοκιμαντέρ του, όχι μέσα από την οπτική του φυσιολάτρη, αλλά μέσα απ’ τον αλληλένδετο σύνδεσμο φύσης – ανθρώπου και φύσης – ιστορίας. Στο Northern Light (2008), η κάμερα του Λοζνίτσα ταξιδεύει χιλιάδες χιλιόμετρα έξω απ’ την Αγία Πετρούπολη, σ’ ένα απομακρυσμένο χωριό, στη Ρωσία των ατελείωτων δασών και καλλιεργειών πατάτας.

Εκεί όπου ο χρόνος μοιάζει να σταματά και τα κυρίαρχα φαινόμενα της φύσης επηρεάζουν άμεσα τις ζωές των ανθρώπων. Με τον ίδιο σεβασμό και υπομονή κινηματογραφεί το ρώσικο τοπίο, στο Life, Autumn (1998), μια υπενθύμιση των βασικών γραμμών της ζωής στη Ρωσία της υπαίθρου: χρόνος, οικογένεια, παιδιά, πρωινό, συζητήσεις, ευτυχία, θάνατος, ήλιος, χειμώνας. Απ’ το τοπίο της φύσης, ο φακός του μετατοπίζεται στο τοπίο προσώπων, στο Landscape  (2003), μια φορμαλιστική άσκηση με πειραματική προσέγγιση που θυμίζει το avant-garde σινεμά του Μάικλ Σνόου.

Στον κινηματογράφο του Σεργκέι Λοζνίτσα, ο χρόνος  γίνεται σχεδόν απτός. Άλλωστε όπως επισημαίνει και ο ίδιος, «το σινεμά, μας επιστρέφει το χαμένο χρόνο, τα πρόσωπα των ανθρώπων, γεγονότα και τοπία».

Έλενα Τρεστίκοβα

Εκπροσωπώντας το είδος ταινιών τεκμηρίωσης όπου η ίδια η ζωή «εισβάλλει» στην τέχνη, η τσέχα ντοκιμαντερίστρια Έλενα Τρεστίκοβα αιχμαλωτίζει ανθρώπινες ιστορίες που εξελίσσονται με αβίαστη φυσικότητα, απογυμνωμένες από κάθε σχολιασμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο κακοποιός Ρενέ Πλασίλ, τη ζωή του οποίου κατέγραψε επί είκοσι χρόνια στην βραβευμένη ομώνυμη ταινία. Στις αρχές του ’90, όταν ο Ρενέ διέρρηξε το σπίτι της σκηνοθέτιδας, η Τρεστίκοβα «υπέκυψε» στην πρόκληση να συνεχίσει να τον κινηματογραφεί, απόφαση που μαρτυρά την τολμηρή και ριψοκίνδυνη πλευρά της δημιουργού. Όπως λέει και η ίδια: «Στοιχηματίζω στις αβεβαιότητες».

Γεννημένη στην Πράγα το 1959, η Έλενα Τρεστίκοβα αποφοίτησε από την φημισμένη σχολή FAMU, όπου διδάσκει από το 2002. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 ξεκίνησε να εργάζεται στην τσέχικη τηλεόραση, ενώ έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στην πατρίδα της τη δεκαετία του ’80, χάρη σε μια σειρά τηλεοπτικών ντοκιμαντέρ με τίτλο Marriage studies, με θέμα τις ζωές έξι παντρεμένων ζευγαριών. Τέσσερα χαρακτηριστικά ντοκιμαντέρ της σειράς, θα προβληθούν στο 13ο ΦΝΘ.  Η Τρεστίκοβα, έχει στο ενεργητικό της περισσότερα από τριάντα ντοκιμαντέρ, που της έχουν χαρίσει δεκάδες διακρίσεις, ανάμεσα σε αυτές και το βραβείο Ευρωπαϊκού Ταλέντου MEDIA.

 «Συλλέγοντας μνήμες», όπως επισημαίνει η ίδια, αναδεικνύει πιστά την κοινωνική διάσταση της εκάστοτε θεματολογίας της. Θεμελιώνει το σκηνοθετικό στυλ της στις βασικές αρχές του ντοκιμαντέρ παρατήρησης, και παράλληλα το στοιχειοθετεί με συνεντεύξεις, φροντισμένη χρήση της μουσικής, αλλά και με την προσωπική της σχέση με τους ανθρώπους που παρατηρεί. Στις ταινίες της, η ψύχραιμη ματιά συνδιαλέγεται με την δίψα για κοινωνική δράση.

Συγκλονιστικές, αφηγήσεις που ξεπερνούν κάθε μυθοπλασία, με  πρωταγωνίστριες γυναίκες που έπεσαν «θύματα» της Ιστορίας, ξετυλίγονται στα ντοκιμαντέρ Hitler, Stalin & I (2001), My lucky star (2004) και Sweet century (1997). Στρατόπεδα συγκέντρωσης, πολιτικές διώξεις, ζωές που νίκησαν το θάνατο και ανθρώπινες οδύσσειες με οικουμενική διάσταση, ζωντανεύουν μέσα από τα λεγόμενα χαρισματικών προσωπικοτήτων με απερίγραπτο θάρρος.

Ξεχωριστή θέση στη φιλμογραφία της κατέχει μια άτυπη τριλογία με πρωταγωνιστές ανθρώπους που βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας. Πρόκειται για τα βραβευμένα ντοκιμαντέρ Marcela (2007), Rene (2008) και Katka (2010). Η Τρεστίκοβα κινηματογράφησε τη ζωή της Μαρσέλα, μιας τραγικής φιγούρας, κινητοποιώντας απλούς πολίτες να τη στηρίξουν τόσο ηθικά, όσο και υλικά. 

Στην περίπτωση του Ρενέ, ο φακός της δημιουργού θέτει υπό εικοσαετή «επίβλεψη» έναν κακοποιό που μπαινοβγαίνει στις φυλακές από 17 ετών. Τέλος, η Κάτκα, μια ηρωινομανής που πασχίζει να απεξαρτηθεί και να ζήσει φυσιολογικά, γίνεται αντικείμενο παρατήρησης της Τρεστίκοβα για ένα διάστημα 14 ετών, ως μια γνήσια ηρωίδα με αξιοθαύμαστη συναισθηματική ένταση. 

«Δεν μένω αδιάφορη και ασυγκίνητη μπροστά σε ό, τι βλέπω και καταγράφω», υποστηρίζει η Έλενα Τρεστίκοβα. Και εξηγεί: «Ελπίδα μου είναι οι ταινίες μου να δίνουν στον θεατή τροφή για σκέψη, έτσι ώστε το μήνυμά τους να ‘’ζει’’, κατά κάποιο τρόπο, μέσα σε εκείνον».